به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛جعفر بن محمد معروف به‌ امام جعفر صادق(ع) (۸۳-۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان دوازده‌امامی بعد از پدرش امام باقر(ع) است. وی به مدت ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت که با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی هم‌زمان بود.

زندگینامه امام صادق علیه السلام

نام شریفش جعفر، کنیه اش ابوعبدالله و ابواسماعیل و لقب هایش فاضل، قائم، طاهر، کافل، منجی و مشهورترین آن‌ها صادق بود.
درروز جمعه هفدهم ربیع الاول سال ۸۳ هجری قمری هنگام طلوع فجر درمدینه چشم به جهان گشود و در بیست و پنجم شوال سال ۱۴۸ هجری قمری در سن شصت و پنج سالگی در مدینه چشم از جهان فرو بست ودر کنار پدر و جد (امام باقر و امام سجاد (ع) و عموی جدش (امام حسن مجتبی (ع» در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

پدرش ۲۶ ساله بود که او زاده شد. دوازده سال از عمر شریفش را در کنارجدش امام سجاد (ع) و نوزده سال را در کنار پدرش امام باقر (ع) گذراند. مدت امامت آن گرامی ۳۴ سال بود که حدود هجده سال آن (۱۳۲-۱۱۴ ه) همزمان با حکومت امویان بود و شانزده سال آن (۱۴۸-۱۳۲ ه) همزمان با حکومت عباسیان.

آن حضرت با پنج تن از خلفای بنی امیه هم عصر بودند که این خلفا عبارتند از:

هشام بن عبدالملک (۱۲۵-۱۰۵ ه)، ولید بن یزید (۱۲۶-۱۲۵ ه)، یزید بن ولید (۱۲۶۷ ه)، ابراهیم بن ولید (۱۲۷ ه) و مروان بن محمد ملقب به حمار (۱۳۲-۱۲۷ ه) و دو تن از خلفای بنی عباس ابوالعباس سفاح (۱۳۲-۱۳۶) و ابو جعفر منصور (۱۵۸-۱۳۶ ه(

در مدت امامت آن حضرت در قلمرو اسلام حوادث مهمی روی داد.

تنی چند از علویان علیه حکومت وقت قیام کردند. زید بن علی بن الحسین پسر امام سجاد (ع) در سال ۱۲۱ هجری علیه هشام بن عبدالملک اموی در کوفه قیام کرد و به شهادت رسید. یحیی پسرزید نیز چند سال بعد در خراسان قیام کرد و کشته شد.
محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه نوه امام حسن مجتبی (ع) نیز در سال ۱۴۵ هجری علیه حکومت عباسی علیه منصور دوانیقی در مدینه قیام کرد، ولی کارش به جایی نرسید و کشته شد.

برادر این محمد، ابراهیم بن عبدالله هم در همان سال در بصره علیه منصور قیام کرد و کشته شد. از جمله مهمترین حوادث سیاسی اجتماعی دوران امامت امام صادق (ع) انتقال حکومت از امویان به عباسیان بود. عباسیان که از سال ۱۰۰ هجری یک نهضت فرهنگی پنهانی را بنیادکرده بودند و علیه امویان در خراسان مخفیانه تبلیغ می‌کردند سرانجام در سال ۱۲۹ هجری به یک قیام نظامی به رهبری ابومسلم خراسانی دست زدند و در سال ۱۳۲ هجری ابوالعباس سفاح را درکوفه به خلافت رساندند و در همان سال مروان حمار آخرین خلیفه اموی در مصر به دست سپاه خراسان کشته شد.

روی آوردن مسلمانان به علم در دوران امام صادق علیه السلام

در دوره امامت امام صادق (ع) مسلمانان بیش از پیش به علم ودانش روی آوردند و در بیشتر شهر‌های قلمرو اسلام بویژه درمدینه، مکه، کوفه، بصره و... مجالس درس و مناظره‌های علمی دایرو از رونق خاصی بر خور دار شد. در این مدت و با استفاده ازفرصت به دست آمده امام صادق (ع) توانست علوم و معارف اهل بیت را بیان کرده در همه جا منتشر کند. سفر‌های اجباری و اختیاری امام به عراق و به شهر‌های حیره، هاشمیه و کوفه و مدتی اقامت در کوفه و برخورد با اربابان دیگر مذاهب فقهی و کلامی نقش بسزایی در معرفی علوم اهل بیت و گسترش آن در جامعه داشت. دراین شهر‌ها مدینه، کوفه، حیره، هاشمیه و مکه در ایام حج گروه‌های مختلف برای فراگیری دانش نزد آن حضرت می‌آمدند و ازدریای دانش او بهره می‌بردند.

بزرگان اهل سنت، چون مالک بن انس، ابوحنیفه، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، ابن جریح، روح ابن قاسم و... ریزه خوار خوان دانش بیکران او بودند.

آن اندازه که دانشمندان و راویان از او حرف و حدیث نقل کرده و از دانش وی بهره برده اند از هیچ یک از دیگر ائمه و دیگر خاندان اهل بیت، آن اندازه نقل نکرده اند. هیچ محدث و فقیهی به اندازه آن حضرت مسأله پاسخ نگفته است. بر خورد وی با گروه‌های مختلف مردم سبب شد که آوازه شهرتش در دانش و بینش دینی، علم و تقوی، سخاوت وجود و کرم و... در تمام قلمرو اسلام طنین انداز شود و مردم ازهر سو برای استفاده از دانش بیکران وی رو سوی او کنند. دانشمندان علم حدیث شمار کسانی را که مورد اعتماد بوده اند راویان ثقه و از آن حضرت حدیث نقل کرده اند تا چهار هزار نفررا نوشته اند.

ظاهرا نخستین بار ابن عقده این شمارش را انجام داده است. (نک مناقب، ۴/۳۶۹ دارالاضواء) شیخ طوسی در کتاب رجال خود سه هزار ودویست و سی و چهارتن از این راویان از جمله دوازده زن را نام برده است. (نک: رجال طوسی، اصحاب الصادق (ع» در این دوره علوم و فلسفه ایرانی، هندی و یونانی به حوزه اسلامی راه یافت وبازار ترجمه علوم گوناگون از زبان‌های مختلف به زبان عربی گرم و پررونق شد.همچنین مکتب‌های کلامی و فرقه‌های مذهبی و فقهی در این عصر پایه گذاری شد.

مناظرات امام صادق (ع) با اربابان دانش‌های گوناگون، چون پزشکان، فقیهان، منجمان، متکلمان، صوفیان و... بویژه مناظرات وی با ابوحنیفه مشهور و در منابع شیعه وسنی ثبت است. (نک مناقب: ۴/۳۰۵-۲۳۳، کشف الغمه: ۲/۴۳۰-۳۶۷) به عنوان مثال چگونگی گردش خون در بدن و وظائف گلبول‌ها را امام صادق (ع) دست کم هزار سال پیش از دانشمندان غربی بیان کرده است. (بنگرید: توحید مفضل).

آراستگی ظاهر

بسیار با ابهت بود. چندانکه، چون دانشمندان زمانش به قصدپیروزی بر او برای مناظره‌های علمی به دیدارش می‌رفتند، بادیدن او زبانشان بند می‌آمد. همواره با وقار و متین راه می‌رفت و به هنگام راه رفتن عصا در دست می‌گرفت. ظاهرش همیشه مرتب ولباسش اندازه بود. به وضع ظاهر خود بسیار اهمیت می‌داد. مو‌های سر و صورتش را هر روز شانه می‌زد. عطر به کار می‌برد و گل می‌بوئید. انگشتری نقره بانگین عقیق در دست می‌کرد و نگین عقیق بسیار دوست می‌داشت. هنگام نشستن گاه چهار زانو می‌نشست و گاه پای راست را بر ران چپ می‌نهاد. در اتاقش نزدیک در و رو به قبله می‌نشست. لباسهایش را خود تا می‌کرد. گاه بر تخت می‌خوابیدو گاه بر زمین. چون از حمام بیرون می‌آمد لباس تازه و پاکیزه می‌پوشیدو عمامه می‌گذاشت.

لباس پوشیدن

در لباس پوشیدن هم ظاهر را حفظ می‌کرد و هم توانایی مالی را ومی فرمود: «بهترین لباس در هر زمان، لباس معمول مردم همان زمان است.» هم لباس نو می‌پوشید و هم لباس وصله دار. هم لباس گران قیمت می‌پوشید و هم لباس کم بها و می‌فرمود: «اگر کهنه نباشد، نو هم نیست.» لباس کم بها و زبر را زیر و لباس نرم وگران قیمت را روی آن می‌پوشید و، چون «سفیان ثوری» زاهد به وی اعتراض کرد که «پدرت علی (ع) لباسی چنین و گرانبهانمی پوشید» فرمود: «زمان علی (ع) زمان فقر و نداری بود واکنون همه چیز فراوان است. پوشیدن آن لباس در این زمان لباس شهرت است و حرام خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد و، چون به بنده اش نعمتی می‌دهد، دوست دارد بنده اش آن را آشکار کند.

سپس آستین را بالا زد و لباس زیر را که زبر و خشن بود، نشان داد و فرمود: «لباس زبر و خشن را برای خدا پوشیده ام و لباس روئین را که نو و گرانبها است برای شما.» هنگام احرام وانجام فریضه حج برد سبز می‌پوشید و به گاه نماز پیراهن زبر وخشن و پشمین. لباس سفید را بسیار دوست داشت و، چون به دیدن دیگران می‌رفت آن را برتن می‌کرد. نعلین زرد می‌پوشید و به کفش زرد رنگ و سفید علاقه‌مند بود.

غذا خوردن

به هنگام غذا خوردن چهار زانو می‌نشست و گاهی هم بر دست چپ تکیه می‌کرد و غذا می‌خورد.
رعایت بهداشت را بویژه به هنگام غذاخوردن بسیار مهم می‌شمرد. همواره هم پیش از غذا خوردن دستانش را می‌شست و هم بعد از غذا، با این تفاوت که پیش از غذا دستانش را بعد از شستن، با چیزی، چون حوله خشک نمی‌کرد، ولی پس از غذاآن‌ها را می‌شست و خشک می‌کرد.

اگر هنگام غذا خوردن دستانش تمیز بود آن‌ها را نمی‌شست. همیشه غذا را با گفتن «بسم الله» شروع می‌کرد و با جمله «الحمدالله» به پایان می‌برد.

نیز غذا را بانمک آغاز و با سرکه تمام می‌کرد. به هنگام خوردن غذا «الحمدلله» بسیار می‌گفت و نعمت‌های خدا را سپاس می‌گفت. غذارا داغ نمی‌خورد بلکه صبر می‌کرد تا معتدل شود، میل می‌کرد. به وقت خوردن از آن قسمت ظرف که مقابلش بود غذا می‌خورد. هیچگاه در حال راه رفتن غذا نمی‌خورد؛ و هیچ وقت شام نخورده نمی‌خوابید. همواره به اندازه غذا می‌خورد و از پرخوری پرهیزمی کرد. بعد از غذا خوردن خلال می‌کرد.

عبادت

امام صادق (ع) از اعاظم عباد و اکابر زهاد بود. از سه حال خارج نبود: یا روزه داشت، یا نماز می‌خواند و یا ذکر می‌گفت. چون روزه می‌گرفت بوی خوش به کار می‌برد و بعد از ماه رمضان بی درنگ زکات فطره روزه خود، خانواده و خدمتکارانش را می‌پرداخت.

شب‌های قدر را اگرچه مریض بود تا صبح در مسجد به نیایش وعبادت می‌گذراند. چون نیمه شب برای خواندن نماز شب بر می‌خاست با صدای بلند ذکر می‌گفت و دعا می‌خواند تا اهل خانه بشنوند وهرکس بخواهد برای عبادت برخیزد. هنگامی که ماموران حکومت برای دستگیری وی شبانه از دیوار منزلش وارد می‌شدند، او را درحال راز و نیاز با توانای بی همتا یافتند. آن گرامی ذکر رکوع وسجود را بسیار تکرار می‌کرد.

امام صادق (ع) خداوند را همه جا حاضر و او را بر اعمال خودناظر می‌دانست. از این رو به گاه نیایش مجذوب خداوند می‌شد. مالک بن انس می‌گوید: «با امام صادق بر او درود خدای باد حج گزاردم، به هنگام تلبیه هرچه می‌کوشید تا لبیک بگوید، صدایش درگلو می‌ماند و چنان حالتی به او دست می‌داد که نزدیک بود ازمرکبش به زیر افتد. گفتم: چاره‌ای نیست باید لبیک گفت. فرمود:

چگونه جرات کنم لبیک بگویم، می‌ترسم خداوند بگوید: «نه لبیک»، چون زبان به لبیک می‌گشود، آن قدر آن را تکرار می‌کرد که نفسش بند می‌آمد. قرآن را بسیار بزرگ می‌داشت و آن را در چهارده بخش قرائت می‌فرمود.

برنامه زندگی و کار

امام صادق (ع) در زندگی برنامه‌ای منظم داشت و هرکاری را به موقع انجام می‌داد؛ چنانکه خود فرمود: «بی حیا بی ایمان است وبی برنامه بی چیز» مجلس درس و بحث و مناظره‌ها و مذاکرات علمی با شاگردان، یاران و سران مذاهب دیگر وقت معینی داشت وپرداختن به امور زندگی و کار در مزرعه و باغ نیز وقت خاص خودش را.

آن حضرت یاران و پیروان خود را به کسب مال حلال تشویق می‌کرد واز آنان می‌خواست که در کار خود کوشا باشند و از هرگونه تنبلی و کسالت دوری کنند. کار کردن و تجارت را موجب عزت و سربلندی انسان می‌دانست و می‌فرمود: «صبح زود برای به دست آوردن عزت خود بروید.»، ولی تاکید می‌کرد که تجارت باید سالم باشد و کسب در آمد از راه‌های درست و مشروع باشد.

آن گرامی هرگونه کوشش و تلاش را برای توسعه زندگی خود وخانواده، حج و زیارت رفتن، صدقه دادن و صله رحم کردن را تلاش برای آخرت می‌دانست نه دنیا. تنها به کار و کوشش سفارش نمی‌کرد، بلکه خود نیز کار می‌کرد و در روز‌های بسیار گرم تابستان، عرق ریزان در مزرعه و باغ خود کار می‌کرد. باغش را بیل می‌زد وآبیاری می‌کرد. یکی از یارانش می‌گوید: «آن حضرت را در باغش دیدم، پیراهنی تنگ، زبر و خشن در برو بیل در دست باغ راآبیاری می‌کرد و عرق از سرو صورتش سرازیر بود.

گفتم: «اجازه بفرمایید من کار را انجام دهم.» فرمود: «من کسی را دارم که این کار‌ها را انجام دهد، ولی دوست دارم که مرد در راه به دست آوردن روزی حلال از گرمی آفتاب آزار ببیند و خداوند ببیند که من در پی روزی حلال هستم.» یکی از یارانش که آن حضرت را در یک روز بسیا گرم تابستان دید که کار می‌کند، معترضانه گفت:

«فدایت شوم، شما با مقام والایی که نزد خداوند داری وخویشاوندی نزدیکی که با پیغمبر داری، در چنین روزی، این گونه سخت کار می‌کنی؟» امام (ع) پاسخ داد: «در طلب روزی حلال بیرون آمدم تا از، چون تویی بی نیاز شوم.» امام صادق (ع) هم خود کارمی کرد و هم غلامان و خدمتکاران خود را به کار وا می‌داشت و هم کارگران روز مزد را به کار می‌گرفت.

هر وقت کارگری را به کارمی گرفت پیش از خشک شدن عرقش مزدش را می‌پرداخت. هنگام برداشت خرما هم در جمع آوری آن کمک می‌کرد و هم در وزن کردن آن و هم به هنگام فروش و تقسیم بر فقرا و نیازمندان.

تجارت

امام صادق (ع) نه تنها پیروان و یارانش را به کار‌های درست وتجارت صحیح تشویق می‌کرد بلکه خود نیز گاهی به تجارت می‌پرداخت. اما نه به دست خویش. بلکه سرمایه اش را در اختیار کارگزاران وافراد مطمئن قرار می‌داد تا با آن تجارت کنند. چون می‌شنید که سودی برده و روزی به او رسیده شادمان می‌شد.

با این حال برتجارت سالم بسیار تاکید داشت و هنگامی که کارپرداز وی مصادف که با سرمایه وی به تجارت مصر رفته بود، با سودی کلان باز گشت فرمود: «این سود خیلی زیاد است با کالا‌ها چه کردید که چنین سود هنگفتی به دست آوردید؟» مصادف پاسخ داد: «چون به مصرنزدیک شدیم از کاروان‌های که از مصر می‌آمدند از وضع کالای خویش پرسیدیم. دانستیم که این کالا مورد نیاز مردم مصر است و دربازار آنجا بسیار نایاب است. از این رو با هم پیمان بستیم که کالایمان را جز در برابر هریک دینار سرمایه یک دینار سود، کمترنفروشیم، این بود که سود زیادی بردیم.»

امام (ع) فرمود: «سبحان الله، علیه مسلمانان هم پیمان می‌شوید که کالایتان راجز در برابر هر دینار سرمایه یک دینار سود کمتر نفروشید!» سپس اصل سرمایه اش را برداشت و فرمود: «من را به این سودنیازی نیست.‌ای مصادف، چکاچک شمشیر‌ها از کسب روزی حلال آسان تراست.»، چون امام (ع) این گونه سود بردن را اجحاف در حق مسلمانان می‌دانست به کارگزار خود اعتراض کرد و از آن سود چیزی بر نگرفت.

شهادت امام

بسیاری از منابع متقدم شیعه و سنی از شهادت امام صادق (ع) سخن نگفته‌اند. برخی از علماء شیعه همچون شیخ مفید درگذشت او را به مرگ طبیعی دانسته‌اند. برخی نیز با تکیه بر حدیثی که می‌گوید امامان با قتل از دنیا می‌روند، گفته‌اند امام صادق (ع) شهید شده است. شیخ صدوق تصریح کرده است که امام صادق (ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت از دنیا رفته و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شده است.

امام در سالهای آخر عمر خود شدیداً لاغر و ضعیف شده بود و به تعبیر یکی از افرادی که امام را درآن روزگار دیده بود از او چیزی نمانده بود جز سرش، کنایه ازاینکه بدن کاملاً فرسوده ونحیف شده بود. سراسرزندگیش به دشواری وسختی ورنج آفرینی گذشته بود. ودرسالهای آخر عمربر میزان محدودیت واحضار وتهدید او اضافه می شد که این خود بر خستگی ورنجش می افزود.

روزی منصور به وزیر دربارش « ربیع » گفت همین اکنون جعفربن محمد (امام صادق( علیه السلام)) رادراینجا حاضر کن . ربیع فرمان منصور را اجرا کرد حضرت صادق( علیه السلام) را احضار نمود، منصور باکمال خشم و تندی به آنحضرت رو کرد وگفت:

« خدامرا بکشد اگر تو رانکشم آیا درمورد سلطنت من اشکال تراشی می کنی ؟»

امام: آنکس که چنین خبری به تو داده دروغگو است ... ربیع میگوید: امام صادق( علیه السلام) رادیدم هنگام ورود لبهایش حرکت می کند، وقتی که کنارمنصور نشست، لبهایش حرکت می کرد ولحظه به لحظه ازخشم منصور کمتر می شد .

وقتی که امام صادق( علیه السلام) ازنزد منصور رفت، پشت سرامام رفتم وبه اوعرض کردم:

وقتی که شما وارد برمنصور شدید منصور نسبت به شما بسیار خشمگین بود ولی وقتی که نزد او آمدی ولبهای تو حرکت کرد خشم او کم شد شما لبهایتان را به چه چیز حرکت می دادی ؟

امام صادق( علیه السلام) فرمود : لبهایم رابه دعای جدم امام حسین ( علیه السلام) حرکت می دادم وآن دعا این است : یا عُدَّتی عِندَ شِدَّتی وَیا غَوثِی عِندَ کُربَتی اَحرِسنِی بِعَینِکَ الَّتی لا تَنامُ وَاکَنِفنِی بِِرُکنِکَ الذَّی لایُرام

گزارش از عرفان عباسی