هنر سفالگری در دوره‌های تاریخی (بخش ششم)

هنر دکوراسیون و معماری زمانی مهم و حیاتی شد که دکوراسیون موزاییک‌ها بسیار با ظرافت، زیبا و دقیق‌تر صورت می‌گرفت. تولید سفال ایرانی در آن دوره‌ها به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است، اما به نظر می‌رسد که همان نوع سفال به طور کامل مانند سفال‌های دوران مغول‌ها تولید شده است.

شاید در حین بررسی سفال‌های آن زمان مورد مهم دیگر که اکنون ظاهر می‌شود وجود دارد: گروه اول سفال‌ها که به عنوان "کوبچی" شناخته می‌شود. این ظروف به سادگی به رنگ آبی و یا فیروزه‌ای و یا حتی مشکی رنگ بودند و فقط ظروف بزرگ با رینگ‌های شیب دار را شامل می‌شدند.

دکوراسیون این نوع سفال‌ها عمدتا شامل طرح‌های گلدار یا اشکال هندسی بود. با این وجود، دو نمونه از این آثار وجود دارد که دارای کتیبه‌های نستعلیق هستند و طرح‌های بسیار زیبایی از این هنر را به رخ جهانیان می‌کشیده اند. هر دوی آنها تاریخ قرن 15 میلادی را به خود اختصاص دادند و در آن زمان ساخته شده اند. آنچه در مورد سفال‌های کوباچی وجود داشت، این بود که این سفال‌ها برای اولین بار در دیوارهای خانه‌های دهقانی کشف شدند و باستان شناسان از این کشف ذوق بسیار کردند.

اکنون این نوع سفال به خوبی در بین باستان شناسان قابل شناخت و تشخیص است، و آن‌ها بر این عقیده اند که مردم کوباچی هیچ دخلی در تولید این آثار نداشته اند،و به نظر می‌رسیده است که آن‌ها تنها در ساخت فلزات و اسلحه به خوبی مهارت داشته اند. در حال حاضر به طور گسترده‌ای پذیرفته شده است که محصولات "کوباچی" در واقع در شمال غربی ایران در شهر تبریز تولید شده است و هیچ ربطی به شهر کوباچی و آن منطقه نداشته است.

نوع دیگری از سفال‌ها که در حال حاضر شیک‌تر از دیگر آثار سفالی نیز به شمار می‌آیند، بیشتر به رنگ آبی می‌باشد. قبلا در برخی از فایل‌های باستان شناسان ذکر شده است که نوعی سفال آبی که در زمان پیش از تيموريان در جورجان يا جاي ديگر در دشت جورجان توليد شده است، یافت شده است. با این حال، در مکان‌های دیگر نیز سفال‌های متفاوت از شکل قبلی، رنگ و دکوراسیون به رنگ‌های آبی و یا سفید یافت شده که باستان شناسان به خوبی از آن‌ها یاد کرده اند.

این نوع جدید آبی و سفید قطعا تحت تاثیر مستقیم واردات چین به رنگ‌های آبی و سفید ساخته شده است. اشکال آنها مانند ظروف چینی است و به طور عمده شبیه کاسه‌های کوچکی که در آن‌ها برنج می‌خوردند، بوده است. دکوراسیون این نوع ظروف بیشتر برای کسانی که به نمونه‌های ظروف چینی علاقه مندند، مناسب است و پیش‌بینی شده است که در قرن 15 این ظروف آبی و سفید در کرمان ساخته شده اند. این نظریه اکنون توسط شواهد باستان شناسی از اکثر قسمت‌های استان کرمان اثبات شده است.

دوره بعدي اسلام (سده هاي شانزدهم و نوزدهم)

این دوره‌ها به اواخر خلخالی و تیموری باز می‌گردد و در در این دوران هنر سفالگری بسیار مورد توجه بود. دکتر گیزا فهورروی همچنین این دو دوره را در مطالعه خود بر اساس مجموعه بارلو وارد کرد. از نظر برخی از باستان شناسان معروف سفالگری ایرانی، در کل ادامه راه سفال‌های سلجوقی بود، هرچند همان طور که اشاره شده است برخی از تغییرات بر روی این آثار در پایان قرن 13 میلادی رخ داده است. بسیاری از این تغییرات به نفوذ مغول مربوط است. به طوری که می‌توان گفت در دوران تیموریان، سفال و سفالگری بسیار کاهش پیدا کرد و کم کم در خاطر مردم کم رنگ شد. این موضوع با پیشرفت بزرگی و درخشش عمیقی که در تکنیک‌های هنر دکوراسیون معماری حاصل شده بود، متضاد بود.

اجناس سفالی صفوی (1502-1722 م)

دوره سلسله صفویان، تحولی در تاریخ سفالگری ایران بود. زمانی که نه تنها تکنیک‌های فراموش شده فارسی دوباره معرفی شد، بلکه زمانی که در ایران محصولات جدید و بسیار زیبایی اختراع شد. بنابراین شاید بیشتر منطقی باشد که ظهور سلسله صفوی را به عنوان آغاز یک دوره جدید در تاریخ طولانی سفالگری ایرانی قلمداد کنیم. سرامیک‌های موجود در این زمان شامل بسیاری از اشکال هندسی مانند الماس، مثلث و ستاره بود.

همان طور که در تاریخ مشخص است، صفویان در آغاز قرن شانزدهم میلادی به قدرت رسیدند و برای اولین بار پس از بیش از یک هزار سال سلسله ملی و بومی بزرگی در ایران به قدرت رسید. سلسله صفوی توسط شاه اسماعیل اول (1502-1524 میلادی) تأسیس شد و در آن زمان کشور را تحت حکومت خود متحد ساخت. دوره صفوی عصر طلایی و بسیار مفیدی برای تاریخ ایران بود. در آن زمان مساجد، مدرسه‌ها و قصر‌های تزئین شده ای ساخته شده است. در آن زمان صنعت و هنرهای فلزی و حتی بافندگی فرش، انگیزه جدیدی به دست آورد و نقاشی مینیاتوری در این زمان به اوج قدرت و زیبایی خود رسید.

جانشینان شاه اسماعیل از جمله شاه طهماسب و شاه عباس اول (1587-1628 میلادی)، حامی هنرهای فارسی شدند و در رشد و پویایی هنرهای ایرانیان نقش به سزایی را به عمل می‌رساندند. پایتخت صفویان ابتدا در تبریز بود و بعد به دلیل تهدید عثمانی به قزوین منتقل شد؛ در پایان قرن شانزدهم، شاه عباس به اصفهان منتقل شد.

پس از برگزیدن انتقال شاه عباس به اصفهان، ساخت صنایع دستی در ایران انگیزه جدیدی به دست آورد و مورد توجه قرار گرفت. تکنیک‌های قدیمی در تمامی هنرها با توجه به سن و الزامات مختلف، در یک پوشش جدید احیا شده و تولید می‌شدند. بدنه محصولات تولیدی در دوران صفوی بسیار خوب، نازک و شفاف بود و به نظر می‌رسید که از نظر جنس شباهت عجیبی به ظروف چینی داشته باشد.

سفال‌های دوران صفویان را می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد:

• محصولات کوباچی

• محصولات لوستر

• محصولات سفید

• محصولات آبی و سفید

• محصولات تک رنگ و پلی کروم کرمان

محصولات دوره‌های زندیه و قاجار (1756-1925 میلادی)

در مورد هنر سفال و سفالگری اطلاعات خوب و قابل اعتمادی در دست نیست. با این وجود ما می‌توانیم فرض کنیم که پس از حمله افغانستان به سرزمین اصلی ایران، زمانی که سلسله صفوی برداشته شد، در حالی که هرج و مرج در کشور وجود داشت، تولید سفال باید همانند پیشین ادامه داشته باشد. درست است که حتی تا اواسط قرن نوزدهم محصولات زیبا، آبی و سفید تولید شد، اما به طور کلی کیفیت سفالگری به تدریج از دست رفت و هنرمندان دیگر نتوانستند سفال‌های با کیفیتی به بازار هنر جهان عرضه کنند.

ردیابی دکوراسیون معماری زندیان در "مجیدیه نور" و دیگر ساختمان‌های شیراز قابل مشاهده است. در آن زمان رنگ‌های جدیدی به هنر معماری معرفی شدند. بعدها می‌توان گفت که تولید کاشی در تهران ادامه یافت. این کاشی ها، چهره‌های انسانی را با تسریع در برابر زمین آبی تیره نشان می‌دهند.

اصفهان در طول قرن نوزدهم، سفال‌های بسیاری را تولید کرد و در قرن نوزدهم، یک پارچه از جنس پلیچرم رنگ شده بود، اما کیفیت آن هیچگاه به سفال تولید شده در زمان صفوی نرسید. نوع جدیدی از سفال در رنگ آبی و سیاه با دکوراسیون سوراخ شده و پنجره‌های کوچک، در قرن 19 ساخته شده است.

در اواخر قرن، تولید سفال ایرانی در ایران به طور عمده ناشی از واردات و ارزان فروشی ظروف چینی از اروپا و شرق آسیا بود. آن زمان، مرگ هنر سفالگری در ایران بود که تا اوایل دهه 70 نیز احیا نشد.

امروزه راه‌های صنعتی تولید سفال، سرامیک، وسایل آشپزی و غیره نوآوری شده اند و علم به پیشرفت دانش فنی این زمینه کمک کرده است. خوشبختانه، کارگاه‌های سنتی هنوز هم کار می‌کنند و علاقه مردم به این محصولات در حال افزایش است.

در معرض هنر سفالگری چالش‌هایی وجود دارد که عمدتا از دانش کافی در مورد فن آوری‌های جدید و عدم آگاهی کافی در مورد تکنیک‌های جدید، مواد، تجهیزات و تاریخچه سفالگری و سرامیک ایرانی سرچشمه می‌گیرد. برای جلوگیری از نابودی هنر سرامیک و سفال در ایران، باید برخی از راه حل‌ها را مورد توجه قرار داد. دانشجویان هنر در زمینه سفال و سرامیک باید در دانشگاه‌ها به خوبی آموزش داده شوند تا با چالش‌های سفال معاصر ایران آشنا شده و در صورت مواجه با آن‌ها بتوانند به خوبی مشکلاتشان را حل کنند.