تاریخ و گسترش هنر در ایران (بخش دوم)

هنر صنایع دستی یکی از مباحث بسیار جذاب در بین جهانیان است. ایران از لحاظ ساخت آثار صنایع دستی دارای جایگاه خوبی بوده و هنرمندان با ذوقی را در دامان خود پرورش داده است.

در مطلب قبل در مورد گسترش هنر در ایران صحبت کردیم که در این مبحث نیز به ادامه آن می‌پردازیم.

ادبیات

ادبیات ایران با مقبره‌های شاعران و نوازندگان پر شده است و ادبیات فارسی به مراتب بیشتر نابغه‌های ایرانی را شکوفا کرده است. در حالی که آثار جالبی در ادبیات ایران وجود دارد، اما این اشعار است که بسیار مورد توجه افراد سراسر جهان قرار گرفته است. اشعار ایران بیش از یک هزاره، مورد احترام قرار گرفتند و آوازه آن‌ها از مرزهای ایران عبور کرد. ادبیات ترکیه و هند تحت نفوذ آن است. برخی از شاعران برجسته ایرانی عبارتند از: حافظ، سعدی و فردوسی.

معماری

معماری ایرانی هنری با سنت و میراث بسیار باستانی است و از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه مردم و حتی شاهان اصیل ایرانی بوده است. به طوری که ایران هنرمندان و معماران بسیار خوش ذوقی را به خود دیده است. همانطور که آرتور پاپ می‌‌گوید، «تاثیر معنادار معماری فارسی چند منظوره است. قریب به اتفاق، اما با شکوه و چشمگیر". شاید شکوه معماری یکی از رنگارنگ‌ترین ابعاد هنر ایران است که هر گردشگر پس از بازدید از ایران متوجه خواهد شد.

بافندگی

از زمان بسیار قدیم، انواع بافندگی در ایران گسترده شده است. 8000 سال پیش، از نوشته‌های افرادی که در غارها زندگی می‌‌کردند، در نزدیکی شهر بهشهر، در مرز جنوبی دریای خزر، برای بافندگی ظاهرا از پشم استفاده می‌‌کردند. آنها برای کار خود معمولا از یک نوع سوزن قلاب‌دار استفاده می‌کردند. در شهرستان قاسم آباد و استان گیلان، دو نوع مختلف بافت‌های زیبا مورد استفاده مردمان قرار گرفت و نشانه‌هایی از این آثار در یک نوع پارچه ابریشمی و دیگری پنبه ای یافت شده است. همانطور که قبلا ذکر شد، علاوه بر پارچه‌های دستباف، قالی بافی نیز یکی از صنایع دستی روستایی و قبیله ای ایران است. به غیر از فرش ها، انواع کفپوش‌های دیگر در ایران وجود دارد، که توسط زنان روستایی بافته شده و مورد توجه بزرگان قشم هستند.

خاتم کاری

خاتم کاری هنری مرتبط با نجاری و کارهای چوبی با دقت است که حس هنری عجیبی را در هنرمند و همچنین دیگر افراد می‌دهد. در ایران هنر برش‌های زیبا در چوب به چند دسته تقسیم می‌‌شود و هنرمندان سنتی با استفاده از چوب گردو یا گلابی، وسایل و آثار منحصر به فرد و زیبایی را به تمامی جهان عرضه می‌کنند. کالاهای چوبی ایران بیشتر در شهرهای شیراز، سنندج و رشت تولید می‌‌شود. این مصنوعات شامل انواع کاسه، صفحات چوبی زیبا، چنگال، قاشق و دیگر اقلام تزئینی است. در همین زمینه، اعمال تزئینات چوب در ایران بسیار قابل توجه است. درب‌های چوبی تاریخی استفاده شده در ساختمان‌های قدیمی و مقدس و مساجد، نشان دهنده مراقبت و استقامت نجار و هنرمندانی است که آنها را تزئین می‌‌کنند.

سفال و سفالگری

هنر ساخت سفال، کاشی و سرامیک امروزه همچنان اعتبار خود را در صنایع دستی ایران حفظ می‌‌کند. کارشناسان باهوش در لاله جین بخشی از سفال ایرانی را با کیفیت بالا از مواد خام تولید می‌‌کنند. سفال‌هایی که در ایران ساخته شده‌اند در بازارهای محلی فروخته می‌‌شوند، اما گردشگران نیز به آنها علاقه زیادی نشان می‌دهند و این هنرها برایشان بسیار جذاب و حیرت انگیز است. لاله جین با استفاده از مواد با کیفیت بالا و خلاقیت هنرمندان در بخش سفال، در قرن‌های گذشته یکی از مراکز فعال کاردستی سفال در ایران بوده است.

در این حوزه همچنین کارگاه‌های سفالی متعددی نیز در کاشان، قم، شیراز، ری، مشهد و تهران وجود دارد که هنوز هم در پیشبرد این هنر نقش‌های موثری ایجاد می‌کنند. آثار سفال این شهرها به دو شاخه عمده تقسیم می‌‌شود: بخشی از این محصولات برای استفاده عموم و سایر موارد برای افزایش ارزش هنری و صنایع دستی ایران است. این هنر به عنوان صنایع دستی ارزشمندی در سایر شهرهای ایران مانند رشت، بندر عباس و شهرهای ساحلی خلیج فارس کاربرد دارد. در برخی از کارگاه‌های ساخت سفال، چرخ‌های ماشینی را جایگزین چرخ‌های قدیمی کرده اند. با این حال، کارشناسی ارشد این هنر، و گلدان‌های جوان مهارت دهنده، چرخ‌های سنتی پدالی را ترجیح می‌‌دهند. ابزار قدیمی ساخت سفال بی صدا است و پاها با دقت بسیار زیاد سرعت کار را کنترل می‌‌کنند. بنابراین با این روش محصولات و آثار با کیفیت تری را می‌توان به جهان بزرگ هنر عرضه کرد.

سنگ بری

مجسمه سازی و برش سنگ یکی از قدیمی‌ترین حرفه‌های ایران است. همانطور که می‌دانیم، سنگ یکی از مواد در طبیعت است که فراوان وجود دارد. در "تپه یحیی" کرمان، یکی از قدیمی‌ترین کارگاه‌های برش سنگ ایران در سال 1970 کشف شد. مجسمه سنگ یکی از یافته‌های باستان شناسی است و متعلق به حدود 4500 سال پیش می‌‌باشد. این مجسمه از یک سنگ سبز است که از معادن متعدد در منطقه کرمان استخراج می‌‌شود. ایران، به عنوان یک سرزمین کوهستانی، مرکز انواع مختلف سنگ‌های قیمتی و ارزشمند است. و تمامی انواع سنگ‌های مورد استفاده در احداث کاخ‌های باستانی ایران در داخل کشور مورد بهره برداری قرار گرفته‌اند.

شیشه گری

شیشه گری در معبد باستانی "چغازنبیل" باعث ساخت هزاران پنجره‌ زینتی در ایران باستان شد. همچنین بطری‌های کوچکی که احتمالا حاوی مایعات بودند نیز کشف شد. آثار شیشه ای "مارلیک" و آثار دوره ساسانی می‌‌توانند نشانه ای از وجود این صنعت در ایران قدیم باشند. همچنین گردنبند شیشه ای بسیار زیبایی در شمال غربی ایران کشف شد. این گردنبند از شیشه ای آبی رنگ تشکیل شده است. یافته‌های شیشه ای بیشتری که متعلق به ایران باستان هستند، در سوسا و "حسن لو" بوده است.

فلزکاری

صنایع دستی ایران شامل هنرهای فلزی گسترده ای بوده و هنرهای بسیار زیادی را در خود پرورانده است. اکثر این آثار از مس ساخته شده‌اند که معمولا در آشپزخانه‌های ایرانی مورد استفاده عموم مردم به خصوص خانم‌ها قرار می‌گیرند. از مراکز اصلی فلزکاری می‌توان به اصفهان، شیراز، کاشان، یزد و کرمان اشاره کرد. آثار مسی مورد استفاده در آشپزخانه عبارتند از: گلدان، تابه، قاشق‌های بزرگ، سینی‌های بسیار بزرگ، متوسط و کوچک که هر کدام به نحوی ضروری و زیبا هستند. دسته دوم اقلام مسی شامل قاب عکس، جعبه‌های جواهرات، گلدان‌ها، لوله‌های آب و مجسمه‌های مسی می‌باشند که هر کدام ارزش هنری خاصی دارند.

در برخی از این آثار مس، هنرهای دیگر نیز استفاده می‌‌شود. هنرمندان فلزکار علاوه بر مس، از برنز و نقره برای تولید آثار و محصولات با ارزش خود استفاده می‌‌کنند.

هنر ملیله دوزی یکی از هنرهای بسیار زیبا و خاص در بین ایرانیان است. شهر "زنجان"، در شمال غربی ایران، نگهبان صنعت فیلیجین است. مقالات مختلف فیلیگینی ساخته شده از سیم پیچ خورده نقره ای توسط هنرمندان این شهر ساخته شده است. کار Filigree در میان مردم کردستان به طور رسمی با سیم پیچ خورده طلا انجام گرفت. مجموعه چای و دسر، و دیگر مقالات تزئینی فیلیگرینی، دستکاری هنرمندان زنجانی است.

قلم کاری یکی دیگر از صنایع مهم ریخته گری و همچنین یکی از پیشرفته‌ترین مهارت‌های دست ساز ایران است. در دوره اسلامی، صنایع ریخته گری، پیشرفت چشمگیری داشته است. هنرمندان خراسان، ری، همدان و سمرقند با ساختارهای متفاوتی با الگوهای مختلف به ساخت آثاری در این حوزه‌ها ادامه داده اند.

منبت کاری

اصفهان مرکز اصلی هنر منبت کاری است. گلدان‌های نقره ای و مس، انواع مختلف کاسه‌های میوه، جعبه‌های شکلاتی، سینی‌ها و فنج‌های برجسته ساخته شده در کارگاه‌های صنایع دستی در این شهر تاریخی ساخته شده اند. این به شیوه بسیار باشکوهی ساخته می‌شوند. برای ساخت الگوهای دلخواه این آثار در این هنر، یک هنرمند ممکن است از این زمینه از ده‌ها تن از گلبرگ‌های زیبا و بزرگ استفاده کند. تصاویری که توسط هنرمندان بر روی سطوح اقلام طلا، نقره، مس یا برنز ساخته می‌‌شوند، الهام گیرنده از الگوهای قدیمی‌تر هستند.

میناکاری

مینا کاری یکی از اختراعات خلاقانه‌ ایرانیان است که در آن از رنگ‌ها و طرح‌های بسیاری استفاده می‌شود. در میناکاری، سطح محصولات فلزی مختلف مانند طلا، نقره و مس، با استفاده از درخشندگی رنگ ها، رنگارنگ می‌‌شود. پس از آن، مقدار مناسبی گرما در کوره برای تثبیت رنگ به اثر داده می‌شود. مینا کاری، دارای دسته‌ها و انواع مختلف است. اصفهان مرکز اصلی تولید صنعت میناکاری است. ده‌ها کارگاه بزرگ در این شهر تاریخی همچنان به تولید اقلام ساخته شده در صنایع دستی می‌‌پردازند.

اصفهان نه تنها این هنر را به خوبی در خود جای داده است، بلکه هنرهای بسیاری از جمله خاتم و فلزکاری را نیز در خود پرورانده است. سایر صنایع دستی ایران در معبد باستانی "چغازنبیل" شامل هزاران طرح و نقش در پنجره‌ها و آثار شیشه ای می‌باشد.