هنر سفالگری در دوره‌های تاریخی (بخش اول)

تاریخ هنر سفال در ایران به دوران باستان باز می‌گردد. هنگامی که کشاورزی به وجود آمد و کشت بر روی فلات ایران توسط نژادهای ابتدایی این سرزمین آغاز شد، مردم به منظور پاسخگویی به نیازهای خود، از وسایل ساخته شده از رس استفاده کردند.

تولید ظروف سفالی ایرانی سابقه‌ای دیرینه از تاریخ گذشته ایران تا به حال دارد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

بر روی برخی از این آثار سفالی می‌توان اثر انگشت انسان‌های گذشته را مشاهده کرد که در نهایت زیبایی بر روی آن‌ها نقش بسته اند. در ابتدا، هنر سفالگری عمدتا از دو نوع بود: ظروف سیاه و ظروف قرمز؛ که هر دوی آن‌ها به سختی پیچیده و ساخته می‌شدند.

به تدریج این هنرها گسترش یافت و سفال ساده با طرح‌های هندسی بسیار زیبا تزئین شد. مطالعه این طرح‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان باستان نیز در طراحی سفال‌ها مهارت داشته و آثار خود را به شیوه پر جنب و جوش و مهربان نشان می‌دادند. به طوری که تمامی آثار آن‌ها دارای رنگ و لعابی خاص بوده و همه آن‌ها نمایانگر ذوق هنری این طراحان و هنرمندان ایرانی بوده است. ایران می‌تواند مهد ساخت و تولید وسایل سفالگری طراحی شده، باشد. طراحی سفال در ایران حدود 4000 سال قبل از میلاد آغاز شد و هنوز هم در بین هنرمندان ایرانی از جایگاه خاصی برخوردار است.

این ظروف از لحاظ زمان با دقت بسیاری در کوره‌های تازه ساخته شده پخته شده اند. اشکال و طرح‌های این گلدان‌ها نشان می‌دهد که اختراع دستگاه چرخش سفالی ممکن است از آن زمان باشد.

هنرمندان آن زمان ظروف متنوعی مانند گلدان‌های لوله کشی، کاسه‌ها و کوزه هایی برای ذخیره ذرت و دانه تولید کرده اند.

در ایران ساخت سفال تاریخی طولانی و درخشان دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص کشور ایران، در تقاطع تمدن‌های باستانی و در مسیرهای مهم کاروان، تقریبا در هر بخش از ایران، گاه گاه درگیر ساختن سفال‌های زیبایی بود. با این حال، کاوش‌های اخیر و تحقیقات باستان شناسی نشان داد که چهار منطقه عمده تولید سفال سازی در فلات ایران وجود دارد.

این مناطق شامل قسمت غربی کشور یعنی منطقه غرب کوه‌های زاگرس (لرستان) و منطقه جنوب دریای خزر (استان‌های گیلان و مازندران) بود. این دو حوزه به ترتیب زمانی که یافت شدند، ذکر شده و به ترتیب پیش رفته اند. منطقه سوم در شمال غربی کشور در استان آذربایجان واقع شده است. منطقه چهارم در جنوب شرقی، یعنی منطقه کرمان و بلوچستان است. به این چهار منطقه ممکن است بتوانید منطقه کویر را اضافه کنید؛ جایی که تاریخ ساخت سفال‌ها می‌تواند به سال هزاره قبل از میلاد بازگردد.

دوره ما قبل تاریخ

یکی از اولین مکان‌های تاریخی که پیش از تاریخ شناخته شده و حفاری شده است، تولید گچ بری در منطقه کرمانشاه است که از هزاره هشتاد قبل از میلاد آغاز شده است.

یکی دیگر از کشف‌های بزرگ در جنوب غربی دریای خزر در منطقه اطراف غار کمربند یا به عبارتی بهشهر امروز یافت شده است. ساخت گلدان‌های سفالی به 8000 سال قبل می‌رسد. این نوع سفال‌های ساخته شده در دمای پایین از کوره خارج می‌شدند و بدنه آن‌ها بسیار نرم بود. سفال هایی نیز در تاریخ ایران وجود دارد که از لحاظ فنی شباهت هایی با سفال‌های چشمه علی در ری، در نزدیکی تهران دارند.

مرحله دوم توسعه در سفالگری ایران با محصولاتی که در چشمه علی و تپه سیلک در نزدیکی کاشان و زاقه در دشت قزوین کشف شد، نشان داده شده است.

سفالگری از این مراکز از دوره‌های قبلی بسیار متفاوت‌تر است. خمیر آنها مخلوطی از خاک رس، نی و قطعات کوچک گیاهان مختلف است که می‌تواند در بیابان یافت شود و با انجام عملیات هایی بر روی آن ها، ظروفی بسیار زیبا تولید کرد. هنگامی که این مواد با آب مخلوط می‌شوند، یک خمیر بسیار سخت را تشکیل می‌دهند. همه این مراحل به جای چرخ، به وسیله دست انجام می‌شود. به دلیل اینکه دمای کوره‌ها قابل کنترل نبود، محصولات به دست آمده رنگ پایداری نداشتند و رنگ آن‌ها متغیر بود. این رنگ‌ها از خاکستری تیره تا سیاه و گاهی اوقات حتی با رنگ سبز نیز مخلوط می‌شدند و رنگ بدنه آن‌ها دائما متفاوت بود.

نوع ظروف تولید شده محدود بود و به طور عمده این ظروف را کاسه هایی با پایه‌های مقعر و بدن کروی شکل را تشکیلمی‌دادند. سطوح آنها عمدتا در رنگ قرمز بود و با نشانگرهای هندسی نقاشی شده بود. تاریخ تولید این محصولات حدودا هزاره 6 و 5 قبل از میلادمی‌باشد.

در دوره‌های بعدی، ساخت سفالگری بیشتر و بیشتر تغییر کرد. اگر چه چرخ های سفالگری هنوز معرفی نشده بودند، اما شکل آثار تا حدودی متفاوت و دقیق‌تر اجرا می‌شد. پس از آن درجه حرارت در کوره‌ها بهتر کنترل شد و دکوراسیون ظروف به اشکالی شامل حیوانات و طرح‌های گلدار تغییر پیدا کرد. نمونه‌های متعددی از این ظروع در تپه سیلک کشف شده است. با این وجود آنها قادر به تولید ظروفی با بدنه های بسیار نازک بودند.

با اختراع و معرفی چرخ های سفالی، در هزاره چهارم قبل از میلاد، امکان تولید با کیفیت بهتر و ظروف متقارن شکل گرفت؛ تعداد انواع سفال های ساخته شده نیز بسیار افزایش یافت و سرعت هنرمندان افزایش پیدا کرد. دکور این اشیاء با مراقبت و مهارت هنری بسیار بیشتری همراه بود و طرح‌های مورد استفاده در آن‌هابسیار غنی شده و با دقت انتخابمی‌شدند. تا آن زمان این نوع سفال ها، به این پیشرفتگی نبوده و سفال در چندین قسمت از ایران تولیدمی‌شد.

به این ترتیب، روابط اقتصادی و فرهنگی نزدیک که باید در میان جوامع پیش از تاریخ وجود داشته باشد، این موضوع را نشان می‌دهد. ایده ها، تکنیک‌ها و گرایش‌های هنری باید مسیرهای بزرگی را گذرانده و آزادانه مبادله شوند. مثال خوبی برای نشان دادن این ارتباطات، انواع سفال هایی است که در دشت قزوین کشف شده است و در مقایسه با سیلک و تپه حصار در نزدیک دامغان، در همان دوره موجود است.