هنر سفالگری در دوره‌های تاریخی (بخش چهارم)

مهم‌ترین اطلاعات در مورد سفالگری اولیه در قرن بیست و یکم، به مدت طولانی توسط کاوش‌های آلمانی در اواخر دوران عباسعلی سامرا، ارائه شده است. اخیرا چندین سایت اسلامی دیگر مورد بررسی قرار گرفته اند و این امر به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر کرده است و در عین حال دانش ما در مورد این موضوع را نیز غنی کرده است. در این تحقیق علاقه ما به ایران را محدود شده و به این ترتیب، ما فقط با سفال دو سرزمین اولیای ایران یعنی بوییده‌ها و سامانی‌ها برخورد خواهیم داشت.

دودمان خریدی

نوع دیگری از سفال و سرامیک در زمان‌های بسیار قدیم وجود داشت که دکوراسیون این سفالگری بسیار نزدیک به فلزات و سفال ساسانی است. به نظر می‌رسد این ظروف در زنجان، گاروس، آمل و ساری ساخته شده اند. در واقع می‌توان گفت که این نوع از هنرها یک نوع روش تزئینات هنری روی ظروف سفالین و غیره بوده که در آن زمان به عنوان یک تکنیک بسیار حرفه ای استفاده می‌شده است. در این ظروف که سطح و بدنه آن‌ها به رنگ قرمز بود، با لغزش و وجود رنگ سفید زیبایی آن‌ها چندین برابر می‌شد. سپس این ظروف با لعاب سرامیکی شفاف سبز یا زرد پوشانده شدند. دکوراسیون این محصولات شامل طرح‌های گلدار، هندسی و یا کاغذ پوست، و اغلب آن‌ها افراد و حیوانات نیز می‌باشد. انواع ظروف ساخته شده شامل کاسه، ظروف و کوزه است.

سلسله سامانی

سلسله سامانی احتمالا یکی از مهم‌ترین سلسله‌های فارسی در بخش شرقی دنیای اسلام در دوران اولیه آن بود. قلمرو آن‌ها شامل مراکز بزرگ مانند سمرقند (افراسیاب)، بخارا، مارو، نیشابور و کرمان بود.

انواع مختلفی از جنس این ظروف امروزه شناخته شده است؛ به طوری که می‌توان به موارد زیر گروه اصلی سیاه و سفید بر روی زمینه سفید، رنگارنگ بر روی زمینه سفید و یا گاهی استفاده از یک رنگ برای زمینه، آن‌ها را تقسیم کرد.

این محصولات پر از رنگ و لعاب، پیشرفت زیادی در دکوراسیون سفالگری ایجاد کردند. به طور معمول، رنگدانه در کوره‌ها تحت لعاب سرب اجرا می‌شود، همانطور که در دوره بین النهرین در محصولات پلاستیکی مورد استفاده قرار گرفت. با معرفی رنگدانه‌های طبیعی، گلدان‌های ساخته شده نیز با طرح‌های کنترل شده ای، ساخته شوند و به تولید برسند.

شاید بتوان گفت که جذاب‌ترین محصولات بوجود آمده در آن بازه زمانی یکی از اولین محصولات سفالی یا سرامیکی که در کتیبه‌های بنفش رنگ یا به رنگ‌های کرم یا سفیدی هستند که با زحمات هنرمندان به تصویر کشیده شده اند، و پس از پایان طراحی با لعاب روشنی آن‌ها را پوشانده اند.

هر چه کار طراحی آن زودتر انجام می‌شد و نتیجه می‌داد، هنرمندان آن زمان نیز زمان بیشتری برای لعاب کردن این ظروف داشتند و لعاب کاری آن بسیار تمیز و زیبا بدست می‌آمد. با گذشت زمان در طراحی پوستر، ایرانیان و حتی هنرمندان جهان پیشرفت بیشتری داشتند و رشد آن‌ها در این زمینه‌ها باعث شد که بتوانند طرح‌ها و نقش‌های بهتری نیز بر روی ظروف سفالی و سرامیکی ایجاد کنند. معرفی پلی کروم سفید یا کرم نیز می‌تواند به عنوان گام دوم در توسعه سفال‌های سرامیکی مورد استفاده قرار گیرد. این محصولات پلی کروم رنگ شده در حال حاضر نه تنها با طرح‌های کاغذ دیواری، بلکه با گل و طرح‌های دیگر تزئین شده اند.

هر کدام از این نوع ظروف، بسته به طرح‌های تزئینی خود هنگامی که دکوراسیونی به رنگ‌های سفید و یا بنفش به خود می‌گیرند، در وجود نور به خوبی می‌توانند به رنگ‌های زیبایی تمایل پیدا کنند. تعدادی از این آثار امروزه در نقاط مختلفی از جهان شناخته می‌شوند. آنها در چندین بخش و منطقه در آسیای میانه، افغانستان، نیشابور، جورجان و حتی در استان کرمان به وسیله حفاری باستان شناسان کشف شده اند.

یک نوع از سفال‌های سرامیکی وجود دارند که به طور کاملا طبیعی و زیبا طرح‌هایی از چهره انسان و حیوانات مختلف را شامل می‌شوند و در این نوع از آثار به ندرت از اشکال هندسی استفاده شده است. آرتور لین، این نوع متفاوت از هنر سفالگری را "انبار دهقانی" نیشابور نامید. این نوع سرامیک فقط در نیشابور تولید شد و هرگز در هر جای دیگری از جهان تقلید نشد.

دکور و طرح‌های بر روی این ظروف ممکن است برخی از نشانه‌های نقاشی سامانی را به تصویر بکشند؛ هر چند با تعداد اندکی از این ظروف نمی توان نظر عینی و مطمئنی داد و باید کمی هم به نظرات دیگر باستان شناسان در قدیم اکتفا کرد.

تا به حال یک زیر گروه از این آیتم‌ها با عنوان "ظروف ساری" شناخته شده است. این نوع از آثار هنری با پرندگان، گل‌های بزرگ و گاهی اوقات با شخصیت‌های کیهانی کوفی تزئین شده اند. اصطلاح "ساری" به طور واقعی نمی تواند پذیرفته شود اما از آنجا که هیچ شواهدی از ساخت چنین سفال در شهرستان ساری وجود ندارد به درستی نمی توان به آن نیز نسبت داد.

گروه دیگری از سرامیک سفالی رنگ آمیزی شده وجود دارند که به رنگ زیتون سبز روی زمینه ای از رنگ سفید یا کرم رنگ شده است. به وضوح می‌توان فهمید که در قدیم از گلدان‌های نقاشی شده تک رنگ بیشتر استفاده می‌شده و آن‌ها در بین مردم مرسوم بوده اند. سوال این است که آیا گلدان نقاشی شده براق، یا به صورت تک رنگ یا چند رنگ، تحت سامانی‌ها تولید می‌شده یا خیر، البته هنوز هم این موضوع کاملا روشن نیست و حل نشده است. تعداد زیادی از این محصولات، هر دو به صورت رنگی و تک رنگ، در نیشابور حفاری شده اند و هزاران نفر از این قطعات در حال حاضر به نور در جورجان در می‌آیند. هر چند هنوز هم شواهد باستان شناسی برای تولید محلی آن‌ها وجود ندارد.