فرش ایرانی، نماد هنر و دارایی با ارزش (بخش اول)

فرش فارسی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی در جهان است. قدیمی‌ترین فرش ایرانی در موزه ارمیتاژ واقع شده و پازیریک نام دارد. قدمت این فرش 2500 سال می‌باشد و نقش و نگاری دیرینه دارد. تکنیک پیشرفته ای که در فرش پازیریک استفاده می‌شود، نشان دهنده تاریخ طولانی تکامل و تجربه در بافندگی است. این فرش بسیار زیبا، قدیمی‌ترین فرش دستباف شناخته شده در جهان محسوب می‌شود.

در ادامه به برخی از انواع فرش‌های دستباف خواهیم پرداخت.

فرش فارسی

بسیاری از نظریه‌هایی که در رابطه با پیشرفت فرش ایرانی در زمان حاکمان مختلف در طول تاریخ بوده است، صحیح بوده و زمانی که کوروش بزرگ بابل را فتح کرد معرفی فرش ایرانی و هنر فرش بافی رواج یافت.

گفته می‌شود که آرامگاه کوروش، که در پاسارگاد در نزدیکی تخت جمشید وجود دارد، با فرش‌های گرانبها پوشانده شده بود. حتی در آن زمان درباریان و افراد معمول‌تر جامعه نیز از فرش‌ها کوچک و زیبایی برای تزیین خانه‌های خود استفاده می‌کرده اند. موادی که برای بافت این فرش‌ها استفاده می‌شد معمولا از گله‌های گوسفند و بز، بدست می‌آمدند.

به عبارتی دیگر یک فرش ایرانی پارچه ای سنگین است که برای طیف وسیعی از اهداف کاربردی و نمادین ساخته شده و برای مصارف خانگی، فروش و صادرات محلی در ایران تولید می‌شود. بافندگی فرش بخش مهمی از فرهنگ ایرانی و هنر ایرانی است که از سال‌های بسیار دور در بین مردم عادی رواج داشته و نسل به نسل گردیده است.

مناطق مشهور بافت فرش سنتی ایران عبارتند از: مشهد، تبریز، اراک، اصفهان، کاشان و کرمان. انواع شناخته شده ای از فرش‌های ایرانی در شهرهای خراسان، مشجه، هرات، شیراز، کرمان، تبريز، سنا، ساروك، هرات، همدان، سلطان آباد و اصفهان بافته می‌شدند. همچنین در دیگر شهرهای کوچک و همینطور روستاهای موجود نیز این هنر رواج داشته است.

در ایران برای بافت فرش‌های دستباف از برخی مواد مانند پشم، پنبه و ابریشم استفاده می‌شده است و همچنان نیز ادامه دارد.

پشم

در بسیاری از قالی‌های ایران، پشم گوسفند موجود است. ویژگی و کیفیت پشم‌های استفاده شده از هر منطقه به بخش دیگر متفاوت است و بسته به نژاد گوسفند، شرایط آب و هوایی، آداب و رسوم ویژه مربوط به آن مکان و چگونگی پشم شدن و پردازش آن‌ها متغیر است.

ابریشم

ابریشم ماده ای گران قیمت است و معمولا برای فرش‌های تزیینی استفاده می‌شود. وجود ابریشم در فرش می‌تواند برای برجسته سازی عناصر خاص طراحی، استفاده شود. فرش‌های با کیفیت بالا که معمولا در شهرهای کاشان، قم، نائین و اصفهان بافته می‌شوند، ابریشمی هستند.

گبه

گبه یک فرش دستباف است که در آن طرح‌های انتزاعی و هندسی با زمینه رنگ زیبا به چشم می‌خورد. گبه معمولا توسط زنان عشایر ساخته شده است و به همین دلیل ارزش زیادی را دارا می‌باشد. گبه‌ها بسیار ضخیم‌تر و سنگین‌تر از فرش‌های ایرانی هستند و جنس به خصوص تری دارند. گبه از نخ‌های پشمی طبيعي بوجود می‌آید و این نخ‌ها را معمولا شخص بافنده تولید کرده و تمام رنگ‌های آن‌ها با رنگ گياهي طبيعي ساخته مي شوند. گبه یکی از ارزان‌ترین انواع فرش‌های ایرانی است و الگوهای آنها از یک نوع ساده با عناصر کمی از عناصر تزئینی ساخته می‌شوند و معمولا مستطیل شکل و شامل حیوانات انتزاعی هستند.

نمونه‌هایی از گبه‌های هندی نیز وجود دارند اما باید به این موضوع توجه کرد که تفاوت‌های چشمگیری بین گبه‌های فارسی و هندی وجود دارد و به هیچ عنوان نمی توان از نظر کیفیت آنها را با هم مقایسه کرد. به طور عمده این تفاوت می‌تواند به خاطر کیفیت پشم استفاده شده در آنها باشد. پشم گوسفندان ایرانی بسیار نرم‌تر و همچنین با دوام‌تر است و کیفیت آن قطعا بهتر خواهد بود.

گلیم

گلیم مدلی از بافت قالی در ایران است که به طور سنتی در کشورهای امپراتوری سابق عثمانی، ایران، آذربایجان و کشورهای ترکی آسیای مرکزی تولید می‌شود. گلیم می‌تواند صرفا جنبه تزئینی داشته باشد و یا می‌تواند به عنوان جا نماز عمل کند.

جاجیم

جاجیم در بسیاری از مناطق سراسر کشور مانند آذربایجان شرقی، اردبیل، کرمانشاه، کردستان، همدان، لرستان، مازندران و فارس ساخته شده است. تابلو فرش و قالی‌های بافته شده در شهرهای مختلف و مراکز منطقه ای ایران هر کدام با هم تفاوت‌های زیادی دارند. در ادامه به کشف بیشتر آنها خواهیم پرداخت.

فرش تبريز

فرش‌های سنتی ایرانی با کیفیت بالا از پشم یا ابریشم تهیه می‌شوند. الگوها و طرح‌های این فرش‌ها معمولا از گل، بوته، درخت و صحنه‌های شکار بوجود آمده اند. دیگر تفاوت‌های فرش‌های سنتی ایرانی در میزان روشنایی و رنگ آنهاست. فرش‌های ایرانی معمولا به قدمت معروف می‌باشند و اغلب سال‌های طولانی بدون خرابی باقی می‌مانند.

الگوهایی که در زمینه گل‌های زینتی زیبا به کار می‌روند، معمولا علامت تجاری فرش کاشان است. رنگ‌های مورد استفاده در طراحی این فرش‌ها ترکیبی از قرمز‌های تیره و گاه به گاه گل‌های زرد، سبز و نارنجی سوخته است.