انسان پس از مرگ وارد عالمی می‌شود به نام «عالم برزخ» می‌شود که به قیامت نزدیک‌تر است اما ویژگی‌هایی از قبیل مکان، زمان و مادی بودن را دنیا دارد.

برزخ به معنای حائل بین دو چیز است و در دین اسلام به معنای عالمی است بین عالم دنیا و قیامت که با عالم دنیایی مادی بسیار متفاوت است. موجودات عالم برزخ مادی نیستند، اما در عین حال از برخی ویژگی‌های مادیات بی‌بهره نیستند.(طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه صادق لاریجانی، ص77- 78) مثلاً دارای شکل، صورت، زمان و مکان و ... هستند و حالات متفاوتی؛ مانند سختی، راحتی، شادی و نگرانی و ... را می‌توانند درک کنند.(قاسمی،‌ علی محمد، برزخ؛ پژوهشی قرآنی و روایی، ص16)

وقتی گفته می‌شود برزخ ماده ندارد، نباید پنداشت که لذات برزخ خیالی است و وهم و سرابی بیش نیست و هیچگونه وجودی در خارج ندارند؛چراکه وجود برزخی هرچند مادی نیست، اما برخی لوازم ماده را دارد.(طباطبایی، حیات پس از مرگ، ص32 – 33)

این مطلب را می‌توان با آیات قرآن نیز اثبات کرد.«روزی که قیامت برپا می‌شود، مجرمان سوگند یاد می‌کنند که توقف‌شان ساعتی بیش نبوده است.(روم، 55 – 56)این آیه نشان‌دهنده آن است که این افراد قبل از قیامت مدتی محدود را در مکانی درنگ داشته‌اند که این مدت همان حیات برزخی است.(تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر همدانی، ج16، ص308)از این آیه و آیات مشابه آن می‌توان اینگونه فهمید که در برزخ زمان و مکان هست، اما این زمان و مکان محدودیت‌های کمتری دارد.

آیا عالم برزخ صبح و شب دارد؟

در آیات 61 و 62 سوره مریم آمده: بهشت‌های جاودانى كه خداوند به بندگانش در جهان ناپیدا وعده داده است. در حقیقت، وعده او انجام‌شدنى است. در آنجا سخن بیهوده‌اى نمى‌شنوند، جز سلام و درود. و برایشان، هر صبح و شب روزی خواهد بود.

در تفسیر علی بن إبراهیم قمّی، ص412 ذیل آیات آمده: جنّات عدن، بهشت‌هائی در دنیاست، قبل از قیام قیامت. در آیه لفظ بکره و عشی ـ که صبح و شب است ـ بکار رفته و صبح و شب در بهشت آخرتی نیست. بلکه صبح و شب متعلّق به بهشت‌های دنیوی (عالم برزخ) است که ارواح مؤمنان بدانجا انتقال می‌یابد و در آنجاصبح و شب وجود دارد. عالم برزخ عالمی است که برخی از ویژگی‌های عالم دنیا را دارد و برخی از ویژگی‌های عالم قیامت را.

از این جهت که در برزخ جسم و ماده وجود ندارد شبیه قیامت است و از این جهت که صورت و جسم و مادیات وجود دارد شباهت به دنیا دارد. بنابراین نعمتهایی در برزخ وجود دارد که شبیه به نعمت‌های دنیا است.

چگونگی «زمان» در عالَم برزخ

خداوند در آیاتی می‌فرماید: فاصله میان مرگ تا قیامت، خیلی اندک احساس می‌شود از جمله:

آیه 112 و 113 سوره مومنون می‌فرماید:قالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنینَ. قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْم؛ چقدر در زمین (پس از مرگ) درنگ کردید؟ می‌گویند: یک روز یا بخشی از یک روز.‏
همچنین آیه 52 سوره اسراء می‌فرماید:یَوْمَ یَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجیبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً؛ روزی که شما را [از میان گورها] فرا می‌خوانند، در حالی سپاس می‌گویید، اجابت می‌کنید، وگمان می‌کنید که [در دنیا یا در برزخ] جز اندکی توقف نکرده‌اید.

در آیات 102 و 103 و 104 سوره طه منظور از یک روز و ۱۰ روزی که توسط دو گروه اعلام می‌شود را بیان می‌کند:

وقتی که در صور اسرافیل دمیده مى‏شود و مجرمان را با بدن‌هاى کبود، در آن روز جمع مى‏کنیم، آنها آهسته با هم گفتگو مى‏کنند: شما فقط ۱۰ (شبانه روز در عالم برزخ) توقّف کردید! (و نمى‏دانند چقدر طولانى بوده)، ما به آنچه آنها مى‏گویند آگاهتریم، هنگامى که نیکوروش‏ترین آنها مى‏گوید: شما تنها یک روز توقف کردید.

بنابراین یک روز و ۱۰ روز مدت زمانی است که مجرمان فکر می‌کنند در عالم برزخ بوده‌اند از این جهت که مدت توقف در برزخ نسبت به قیامت خیلی کم و ناچیز است. قرآن تعبیر یک روز را مناسب‌تر دانسته و گویندگان آن را افرادی روشن‌بین و با عقل و درایت معرفی کرده است.(برگرفته از مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏13، ص 299)

زمان برای اموات در عالم برزخ، خیلی سریع می‌گذرد. در احادیث هم‌ آمده که افراد در عالم برزخ به میزان اعمال‌شان در دنیا، ثواب و عذاب دارند که در یک روز یا بخشی از روز دنیوی ما نمی‌گنجند.

دیدگاه علامه مجلسی(ره) و علامه طباطبایی

علامه مجلسی گوید:سرعت سپری‌شدن زمان در عالم برزخ بدون در نظر گرفتن ثواب و عقاب بسیار بالاست ولی گذر زمان با توجه به گستردگی ثواب و عذاب، خیلی طولانی و مانند زمان دنیوی است.

علامه طباطبائی(ره) نیز می‌گوید:زمان در عالم برزخ کلا از هر جهت سریع است و همه ثواب و عذاب‌های گسترده نیز در همان زمان سریع رخ می‌دهد. در نتیجه زمان عالم برزخ در مقایسه با زمان دنیوی، برای همگان خیلی کوتاه است.

اما برخی هم گویند کسی که به تجرد مطلق نرسیده و هنوز کامل از مادی بودن فاصله نگرفته، زمان را درک می‌کند، اما نه به میزان درک مردم عادی، بلکه بسیار زودگذر و سریع.

نمونه‌های بسیاری در دنیا برای فهم سرعت گذر زمان وجود دارد به عنوان مثال: انسانی که در خواب است، حرکت زمان را بسیار کوتاه حس می‌کند. یا کسی که بیهوش شده، گذرِ زمان را احساس نمی‌کند و اصلا متوجه میزان زمان بیهوشی نمی‌شود. افراد در زمان شادی، گذر زمان را یا احساس نمی‌کنند و یا خیلی سریع حس می‌کنند. مثال دیگر، طی الزمان است. یعنی انسان، زمان‌های بسیار طولانی را در لحظاتی کوتاه می‌پیماید، مثلا مدت یک ماه برای وی خیلی سریع به اندازه چند دقیقه گذشته است.(برگرفته از معادشناسی، آیت‌الله حسینی تهرانی، ج8، ص258)

طی‌الارض هم گذر زمان با سرعت بالاست که ائمه اطهار و اولیای خدا بوسیله آن مسافت‌های دور و دراز را در زمان بسیار اندک، طی می‌کنند.

چون انسان به عالم کثرت(تعدد موجودات) توجه کند، تدریج و حرکت زمانی را بیشتر درک می‌کند. مثلا افرادی که در انتظار به سر می‌برند، امتداد زمان را خوب درک می‌کنند و زمان برایشان طولانی به نظر می‌رسد. یا کسی را که می‌خواهند محاکمه و یا محکومی را که بخواهند اعدام کنند، ساعات زمان برایش بسیار طولانی می‌شود. خلاصه این که اختلاف درک مقدار زمان در عالم برزخ، به اندازه اختلاف درجات ادراکات(درک) و اعمال شخصی متوفی است.(آیت‌الله حسینی تهرانی، معادشناسی، ج8،ص 265-254)

تاثیر تجرد(فاقد جسم و ماده) در گذران زمان

هر چقدر انسان در دنیا از وابستگی‌های دنیوی فاصله بگیرد به تجرد که به معنی فاقد جسم و مادی شدن است، برسد، میزان گذر زمان در عالم برزخ برایش سریع‌تر می‌شود. این میزان وابستگی دنیوی را انسان در دنیا بواسطه اعمالش بدست می‌آورد که بر اساس روایات عالم برزخ برای برخی مومنان مانند چشم برهم زدنی می‌گذرد. اما برای برخی از کافران هزاران سال طول می‌کشد.

برای درک بهتر، توجه به این نکته مفید است که انسان دارای دو بدن است: بدن سبک (مثالی) و بدن سنگین. بدن سنگین همین بدن موجود ما است که به خوراک و پوشاک و ... نیاز دارد و بدن سبک بدنی است که در عالم خواب داریم که گاهی با آن کیلومترها مسافت را در یک لحظه طی می‌کنیم؛ به همین دلیل نیز به آن بدن سبک می‌گویند. چراکه اگر آن مسافت طولانی را در بیداری می‌خواستیم بپیماییم، ساعت‌ها به طول می‌انجامید. ما در عالم برزخ و قبر با این بدن سبک خود زندگی خواهیم کرد، تا این که روز قیامت به سر رسد و دوباره از ذرات پوسیده و پراکنده بدن ما، بدن سنگین تشکیل شود و روح بدان برگردد.(قرائتی، اصول عقاید، ص584)این بدن هرچند مانند بدن سنگین ما مادی نیست؛ اما همانگونه که در خواب، بدن سبک ما شکل ظاهری‌اش مانند بدن مادی است و حالات متفاوت را می‌تواند درک کند، در برزخ نیز همین ویژگی را دارد. به گفته روایات نیز انسان در برزخ با صورتی مانند صورت دنیایی و با کالبدی مانند کالبد دنیایی‌اش حاضر است و زندگی می‌کند.(بحارالانوار، ج6، ص244_245)
.
دو نکته قابل توجه
1- عالم برزخ از عالم دنیا وسیع‌ و گسترده‌تر است؛ چون گسترده‌تر و بزرگ‌تر از جسم مادی است و محدودیت‌های آن را ندارد.

2- در بسیاری از روایات زمین به عنوان محلی برای عذاب یا اجر برزخی و دیدار ارواح با خانواده‌شان و ... تعیین شده است؛ مثلاً در برخی روایات آمده که بهشت برزخی در وادی‌السلام و جهنم برزخی در وادی برهوت و صخره بیت‌المقدس محل اجتماع ارواح است. چنین تعیینی حمل بر این می‌شود که عُلقه مادی ارواح به طور کامل قطع نمی‌گردد و این قطع نشدن عُلقه، به خاطر شرافت مکان یا زمان و یا وضع است.(حیات پس از مرگ، ص 48)

نتیجه
برزخ مرحله‌ای است بین دنیا و قیامت. فلاسفه برزخ را عالمی می‌دانند بین عالم ماده و عالم مجردات است.(که کاملا فاقد جسم و ماده نیست) بنابراین، موجودات عالم برزخ مادی نیستند، اما از برخی لوازم ماده برخوردارند؛ چراکه کاملاً‌ به تجرد، که جدایی از ماده هست، نرسیدند.(انسان از آغاز تا انجام، ص77 – 78)بنابراین، برزخ، بدون زمان و مکان نیست، بلکه زمان در آنجا بسیار سریع‌تر از دنیا سپری می‌شود و مکان نیز محدودیت‌های کمتری دارد.

---