اکتشاف گوهرسنگ ساتین‌اسپار (Satin Spar) برای اولین بار در ایران در استان فارس میتواند الگویی برای اکتشاف آن در سایر سازندهای تبخیری کشور باشد.با احداث کارگاههای گوهرتراشی و استفاده از ساده‌ترین ابزار جهت تولید انواع نگین و وسایل تزئینی مرتبط با این گوهرسنگ، میتوان باعث ایجاد کارآفرینی و اشتغال پایدار در کشور شد. صادرات این ماده معدنی به عنوان گوهرسنگ درآمد و ارزآوری بیشتری برای کشور خواهد داشت. اکتشاف ذخایر بیشتری از گوهرسنگ ساتین‌اسپار و سلنیت در کشور میتواند مواد اولیه مورد نیاز برای بازارهای مصرف و کارگاههای تولیدی کشورهای آسیای شرقی نظیر چین، هند، تایلند و دیگر کشورها را تامین کند.این مقاله به همت آقای عباس ذوالفقاری و همکاران خانم نازنین برزگر و محمد امینی ، زمین شناسی اقتصادی، دانشگاه شیراز تهیه و نتیجه گیری شده است.

ساتین اسپار ؛ نوع گوهری ژیپس

کلسیت-ساتین‌اسپار اولین مادهای بود که با نام ساتین‌اسپار نامگذاری شد، نامی که اکنون با انواع مشابهی از ژیپس در ارتباط است. کلسیت-ساتین‌اسپار یک فرم فیبری سخت از کلسیت است که پالیش‌پذیری بسیار عالی داشته و میتواند جالی زیبا و جذابی را به نمایش درآورد. این گوهرسنگ نخستین بار در سالهای آخر قرن ‌11 میلادی در نزدیکی آلستون در کامبریا، انگلستان یافت شد و برای مدتی کوتاهی تا سال 1820 تبدیل به یک سنگ تزئینی بسیار مشهور شد. در کاربردهای جدید،اصطلاح ساتین‌اسپار مربوط به نوع فیبری و متراکمی از کانی ژیپس است و عموماً سفید، ابریشمی و نیمه شفاف با ظاهری مرواریدی یا شیری است.

با تراش دامله گوهرسنگ ساتین‌اسپار (CaSO4.2H2O) میتوان نگینهایی باخاصیت نوری کتویانسی یا چشم گربه ایجذابی ایجاد کرد. نامهای دیگر گوهرسنگ ساتین‌اسپار عبارتنداز: سریکولیت ،اطلس سایدنسپات و ساتین ژیپس ، ساتین اِستون ، پلیستر اِستون اسپار. وزن مخصوص ساتین‌اسپار کمتر از ژیپس و برابر با 1.52 تا 1.53 و سختی آن 2 است. جلای ابریشمی و مرواریدی دارد و در سیستم مونوکلینیک متبلور میشود .

سلنیت و رُزصحرا هم نوعی ژیپس هستند که با ساتین‌اسپار تفاوتهایی از جمله در میزان استحکام، شفافیت بلورها، آرایش و تجمعات بلوری دارند. در تعریف یک گوهرسنگ ویژگیهای سختی، دوام و زیبایی از مؤلفه‌های مهم هستند اما گاهی وجود یک خاصیت نوری و پدیده گوهرشناختی در یک کانی میتواند بسیار قابل توجه باشد و آن کانی معمولی را در گروه گوهرسنگها جای دهد.
کانی ژیپس با وجود سختی 2 نمیتواند به عنوان یک گوهرسنگ شاخص پذیرفته شود، کانی ساتین‌اسپار نیز همان ترکیب و سختی مشابه ژیپس را دارد اما با داشتن پدیده نوری چشم گربه‌ای و یا به تعبیری درخشش شناور و همچنین بلورهایی بزرگ بیش از 151 سانتی متر طول و 51 سانتی متر عرض (در منطقه مورد مطالعه) توانسته است از ژیپس متمایز گردد.

ساتین‌اسپار و شباهت آن با یولکسیت

گوهرسنگ ساتین‌اسپار در نمونه دستی بسیار شبیه به گوهرسنگ یولکسیت از گروه بورات‌ها است، کانی یولکسیت به دلیل پدیده‌های نوری غیر معمول و خاص به “سنگ تلویزیون” معروف است، هر بلور فیبری نازک آن به عنوان یک فیبر نوری عمل میکند و نور در طول آن توسط بازتاب داخلی منتقل میشود. نوشته‌هایی که در زیر سنگ قرار داده شود، روی سطح آن ظاهر می شوند.

هر دو کانی ساتین‌اسپار و یولکسیت در نمونه دستی شباهت‌های ظاهری و پدیده‌های نوری تقریبا مشابهی دارند و تفکیک آنها از روی ظاهر دشوار است اما ترکیب شیمیایی آنها کاملا متفاوت است همچنین تفاوتهایی نیز در وزن مخصوص و نحوه بازتاب داخلی نور در فیبرها دارند که در جدول زیر بیان شده است.

کشف ساتین اسپار در استان فارس

در زون ساختاری-چینه‌ای زاگرس چین‌خورده ماگماتیسم و پلوتونیسم قابل توجهی مشاهده نمیشود به همین سبب ذخایر گوهرسنگی مرتبط با فعالیتهای آذرین و سامانه‌های هیدروترمال نیز تاکنون در این مناطق عمدتا گزارش و اکتشاف نشده است. از ذخایر گوهرسنگی استان فارس میتوان به چرت های رادیوالریتی در مناطق افیولیتی نیریز، گرهک‌های سیلیسی، میان‌لایه‌هایی از چرت، و تا حدودی جاسپر-عقیق در سازندهایی مانند گروه شورجستان و رخنمونهای اندکی از رگه‌های دُرکوهی و کوارتز روتایل در شمال شرق استان اشاره کرد.

زون زاگرس چین‌خورده در منطقه فارس عمدتا متشکل از سازندهای تبخیری، آواری و کربناته است، در مناطق جنوب و جنوب غرب استان فارس در زون زاگرس چین‌خورده (سازندهای گچساران و بختیاری) کانی‌سازی ژیپس در قالب گوهرسنگ ساتین‌اسپار و سلنیت رخ داده است.

شاخص‌های فیزیکی ساتین اسپار استان فارس

در پژوهش حاضر گوهرسنگ ساتین‌اسپار نخست بر اساس ویژگیهای فیزیکی در بررسیهای صحرایی تشخیص داده شد و سپس با استفاده از تجزیه به روش پراش پرتو اشعه ایکس اثبات گردید. پدیده نوری چشم گربه ای یا درخشش شناور که ناشی از آرایش منظم و موازی بلورهای فیبری ساتین‌اسپار است با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی در دو جهت، یکی عمود بر راستای فیبرها و دیگری هم جهت با راستا (طول) فیبرها مورد بررسی قرار گرفت و همانطور که مشاهده میشود خاصیت چشم گربه‌ای تنها در جهت عمود بر راستای فیبرهای ساتین‌اسپار ایجاد میگردد.

به عبارت دیگر اگر پرتوهای نوری به صورت عمود بر سطح بلور (عمود بر راستای فیبرها) تابیده شوند، این پدیده قابل مشاهده است. اما اگر تابش پرتوهای نور را در مقطع عرضی بلور که هم جهت با راستای طول فیبرهای ساتین‌اسپار است در نظر بگیریم، پدیده چاتویانسی مشاهده نمیشود.

تراش

هدف بررسی وضعیت تراش و پالیش‌پذیری بلورهای ساتین‌اسپار در منطقه اکتشافی، چندین نمونه از این گوهرسنگ برای تراش فانتزی و ساخت وسایل تزئینی انتخاب گردید. اگر قطر بلند یک نگین بیضی شکل را در صفحه‌ای از بلورهای ساتین‌اسپار که در آن فیبرها موازی یکدیگر مشاهده میشود، عمود بر راستای فیبرها تراش بزنیم، پدیده چشم‌گربه در بیشترین حد خود در تراش دامله مشاهده ایجاد میشود.

همچنین اگر قطر بلند نگین بیضی مورد نظر هم‌جهت با راستای فیبرهای ساتین اسپار باشد در تراش دامله پدیده چشم‌گربه کمتر از حالت قبل ایجاد میشود و اگر برش و تراش از مقطع عرضی بلورهای این گوهرسنگ باشد، نگین‌ها شفاف بوده و فاقد پدیده چاتویانسی هستند.

ارزش اقتصادی ساتین اسپار

امروزه در بخش معدن داشتن آگاهی و اطلاع دقیق از نوع ماده معدنی و کاربردهای آن بسیار حائز اهمیت است. ممکن است به دلیل عدم اطلاعات کافی از بازار مصرف و کاربردهای یک نوع ماده معدنی سالها استفاده از آن محدود به یک صنعت و بازار مصرف خاصی باشد، در این صورت نمیتوان به ارزش واقعی آن پی برد. در کشور پهناور ایران گسترش سازندهای تبخیری و کربناتی بسیار چشمگیر است. استفاده از این ذخایر بدون توجه به ارزش واقعی و کاربردهای اصلی آنها در واقع نوعی تاراج منابع معدنی قلمداد میشود.

به عنوان مثال سود حاصل از استفاده کربنات کلسیم (گاها با خلوص بالا) در صنایع عمرانی نمیتواند قابل مقایسه با سود حاصل از آن در صنایع داروسازی و پزشکی باشد. همچنین استفاده از ذخایر سولفات کلسیم نظیر گروه ژیپس و سلنیت در صنایع ساختمان سازی درآمد و ارزآوری بسیار کمتری نسبت به درآمد حاصل از صادرات و استفاده آن در صنعت گوهرتراشی و ساخت وسایل هنری دارد. اکتشاف ذخیره گوهرسنگ ساتین‌اسپار در استان فارس و کاربرد آن در گوهرتراشی مثال واضحی در توضیح مطالب مطرح شده است و میتواند راه اکتشاف ذخایر بیشتری از این گوهرسنگ را در سایر مناطق کشور هموار سازد.

از کاربردهای گوهرسنگ ساتین‌اسپار عالوه بر استفاده در صنعت میتوان به کاربرد آن در گوهردرمانی ، و کاروینگ ، فانتزی ، تزئین منازل، ساخت انواع وسایل تزئینی و همچنین استفاده در انواع تراشهای دامله اشاره کرد . کشورهای آلمان، آمریکا و مراکش مثال‌هایی از صادرکنندگان محصوالت ساخته شده با ساتین‌اسپار در دنیا هستند. بکارگیری ساده‌ترین ابزار جهت ساخت لامپ‌های ساتین‌اسپار با فرمی خاص (متناسب با فرهنگ و رسوم این کشورها) باعث اشتغالزایی و صادرات عمده این گوهرسنگ از مراکش شده است.