خاطرات همیشه دقیقا آن چیزهایی نیستند که اتفاق افتاده‌اند. ممکن است با گذشت زمان تغییر کنند و هر فرد از وقایع مختلف خاطرات متفاوتی داشته باشد. حافظه تلقین‌پذیر است، یعنی احتمال دارد که نظرات و خاطرات دیگران بر آنچه یک نفر به خاطر می‌آورد، اثر بگذارد. بنابراین وجود اطلاعات رایج نادرست ممکن است نامحسوس بر خاطرات شخصی اثر بگذارد وتئوری‌های توطئهو باورهای نادرست و مضر را شکل بدهد. باورهای نادرست درباره مرگ نلسون ماندلا نمونه‌ مشهور این پدیده است. در این مقاله، پدیده اثر ماندلا را توضیح می‌دهیم و چند نمونه دیگر از آن را معرفی می‌کنیم. درنهایت هم علل این مسئله و روش‌های تشخیص خاطرات نادرست را شرح خواهیم داد. پس اگر فکر می‌کنید که شما هم تابه‌حال چنین چیزی را تجربه‌ کرده‌اید، تا پایان مقاله با ما همراه باشید.

اثر ماندلا چیست؟

اثر ماندلا به موقعیتی گفته می‌شود که در آن بسیاری از مردم بر این باورند که رویدادی رخ داده است، در‌حالی‌که در واقعیت چنین اتفاقی نیفتاده است. این حالت شامل زمانی که مردم یک رویداد یا شخصیت تاریخی را به‌ اشتباه به یاد می‌آورند هم می‌شود.

اصطلاح اثر ماندلا چه زمانی ابداع شد؟

این اصطلاح اولین بار در سال ۲۰۰۹ توسط فیونا بروم ابداع شد. او در آن زمان وب‌سایتی برای شرح مشاهدات خود در این زمینه ایجاد کرد. بروم در کنفرانسی درباره این صحبت می‌کرد که خاطره غم‌بار مرگ نلسون ماندلا رئیس‌جمهور سابق آفریقای جنوبی در دهه ۱۹۸۰ در زندانی در این کشور را به یاد می‌آورد. این در حالی بود که ماندلا در دهه ۱۹۸۰ در زندان جان نباخته بود، بلکه در سال ۲۰۱۳ از دنیا رفته بود. زمانی که بروم شروع به صحبت از خاطراتش با دیگران کرد، متوجه شد که تنها نیست. سایرین هم پوشش خبری درباره مرگ او و سخنرانی همسرش را دیده بودند.

بروم از اینکه چنین جمعیتی می‌توانست رویدادی را که هرگز اتفاق نیفتاده بود با این جزئیات به خاطر بسپارد، حیرت‌زده شد. او به‌تشویق ناشر کتابش، وب‌سایتی برای گفت‌وگو درباره آنچه اثر ماندلا نامید و حوادث دیگری مانند آن ایجاد کرد.

چرا پدیده اثر ماندلا اتفاق می‌افتد؟

حافظه بسیار منعطف و شکل‌پذیر است. اطلاعات دیگران می‌تواند خاطرات ما را تغییر دهد و سبب شود که وقایع را به اشتباه به یاد آوریم یا رویدادهایی را به خاطر بیاوریم که هرگز اتفاق نیفتاده‌اند. این پدیده ممکن است ۵ دلیل داشته باشد.

۱. خاطرات نادرست

محتمل‌ترین دلیل اثر ماندلا این نوع خاطرات هستند. پیش از اینکه منظور از خاطرات نادرست را توضیح بدهیم، اجازه بدهید به نمونه‌ای از اثر ماندلا نگاهی بیندازیم. این کار به ما کمک می‌‌کند که درک کنیم چطور ممکن است حافظه اشتباه کند و منجر به پدیده موضوع بحث ما شود.

آیا می‌دانید «الکساندر همیلتون» چه کسی بود؟ بیشتر آمریکایی‌ها در مدرسه یاد گرفته‌اند که او یکی از بنیان‌گذاران ایالات متحده آمریکا بوده اما رئیس‌جمهور این کشور نبوده است. بااین‌حال زمانی که از مردم این کشور نام رؤسای‌جمهورشان را بپرسید، بسیاری از آنها به اشتباه تصور می‌کنند که همیلتون هم رئیس‌جمهور بوده است. چرا؟

اگر توضیح ساده این مسئله به‌زبان علوم اعصاب‌شناختی را بخواهید، یاد الکساندر همیلتون در ناحیه‌ای از مغز افراد رمزگذاری شده است که خاطرات رؤسای‌جمهور ایالات متحده در آن ذخیره می‌شود. ابزاری که از طریق آن ردیادها ذخیره می‌شوند «رد عصبی» و چارچوبی که در آن خاطرات مشابه به یکدیگر مرتبط می‌شوند «طرح‌واره ذهنی» نامیده می‌شود. بنابراین به زبان ساده‌تر، زمانی که مردم سعی می‌کنند همیلتون را به یاد بیاورند، نورون‌های عصبی آنها در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار می‌گیرند و خاطره رؤسای‌جمهور را با خود به همراه می‌آورند.

پژوهشگران روشی ساده‌تر برای القای خاطرات نادرست کشف کرده‌اند که نام آن را «مدل دیز-رودیگر-مک‌درموت» گذاشته‌اند. در بررسی این مدل به شرکت‌کنندگان فهرستی از کلمات مرتبط داده می‌شود، مانند:

• گورخر؛
• میمون؛
• نهنگ؛
• مار؛
• فیل.

پس از خواندن این فهرست، از آنها پرسیده می‌شود که آیا واژه «طعمه» را به خاطر می‌آورند یا نه. معمولا شرکت‌کنندگان در این آزمایش کلمه طعمه را تشخیص می‌دهند و خواندن آن را به‌ یاد می‌آورند، با اینکه این واژه اصلا در فهرست نبوده است.

۲. خیال‌پردازی

خیال‌بافی به این معناست که مغز شما خلأهایی را پر می‌کند که در خاطرات‌تان وجود دارند تا آنها را بهتر درک کند. خیال‌پردازی دروغ نیست، بلکه به‌یادآوردن جزئیاتی است که هرگز اتفاق نیفتاده‌اند. این مسئله با افزایش سن تشدید می‌شود.

مثلا فردی که به یاد نمی‌آورد برای نلسون ماندلا چه اتفاقی افتاده، ممکن است به این نتیجه برسد که او مدت‌ها پیش فوت کرده است. درنتیجه این‌طور می‌گوید که این «واقعیت» را به خاطر می‌آورد. او دروغ نمی‌گوید و واقعا خاطره نادرست خود را باور دارد.

خیال‌بافی نشانه‌ای رایج از بیماری‌های عصبی مثلآلزایمریازوال عقلاست که بر حافظه اثر می‌گذارند. هنگامی که فرد مبتلا به زوال عقل از چیزی صحبت می‌کند که اتفاق نیفتاده است، دروغ نمی‌گوید یا نمی‌خواهد کسی را فریب بدهد. او فقط اطلاعات یا آگاهی لازم برای یادآوری یک خاطره یا رویداد خاص را ندارد.

۳. داشتن پیش‌زمینه

در روان‌شناسی، داشتن پیش‌زمینه یعنی قرارگیری در معرض محرکی مستقیم بر واکنش فرد به محرک بعدی اثر می‌گذارد. به این پدیده تلقین‌پذیری یا پیش‌فرض‌داشتن هم می‌گویند. مثلا اگر فردی واژه «چمن» را بخواند یا بشنود، واژه مرتبط دیگری مثل «درخت» یا «چمن‌زن» را بسیار سریع‌تر از کلمه‌ای بی‌ربط تشخیص می‌دهد.

پیش‌زمینه‌داشتن برای رسیدن به پاسخی خاص از تکنیک‌های وسوسه‌انگیز استفاده می‌کند. مثلا سؤال «توپ قرمز را از قفسه برداشتی؟» بسیار وسوسه‌انگیزتر از پرسش «آیا چیزی از قفسه برداشتی؟» است. دلیلش هم این است که سؤال دوم کلی است، اما اولی عمل برداشتن شیئی خاص یعنی «توپ قرمز» را توصیف می‌کند. بنابراین تأثیر سؤال اول بر حافظه از دومی بیشتر است.

در واقع خاطرات اجزای آسیب‌پذیری از اطلاعات ذخیره‌شده در مغزند که ممکن است در طول زمان تغییر کنند. ما تصور می‌کنیم که خاطراتمان دقیق‌اند اما لزوما این‌طور نیست.

۴. اطلاعات گمراه‌کننده پس از رویداد

اطلاعاتی که بعد از رویداد به دست می‌آورید، می‌تواند خاطره شما از آن رویداد را تغییر دهد. این اطلاعات شامل جزئیات رویداد است. همین مسئله باعث می‌شود که شهادت شاهدان عینی غیرقابل‌اطمینان باشد.

۵. واقعیت‌های جایگزین

یکی دیگر از دلایلی که برای اثر ماندلا ذکر می‌کنند، از فیزیک کوانتوم سرچشمه می‌گیرد و به ایدهجهان‌های موازیمربوط می‌شود. بر این اساس، ممکن است واقعیت‌ها یا جهان‌هایی موازی وجود داشته باشند که با خط زمانی جهان ما ترکیب شده‌اند. از نظر تئوری، این مسئله باعث می‌شود که گروهی از افراد خاطرات یکسانی داشته باشند چون با جابه‌جایی واقعیت‌های مختلف از دو جهان، خط زمانی تغییر یافته است.

برای رد این نظریه دلیلی وجود ندارد و هیچ راهی نیست که بتوانیم وجود جهان موازی را انکار کنیم. به همین دلیل چنین نظریه‌ای درباره اثر ماندلا هنوز هم موردتوجه است. شما نمی‌توانید اثبات کنید که جهان موازی واقعی وجود ندارد. بنابراین نمی‌توانید احتمال وجود آن را نادیده بگیرید. به‌هرحال بسیاری از مردم به وجود اندکی هیجان رازآلود در زندگی روزمره علاقه دارند.

نقش اینترنت در پدیده اثر ماندلا

نقش فضای مجازی در اثرگذاری بر خاطرات جمعی را نباید دست‌کم گرفت. این مسئله که توجه به پدیده اثر ماندلا در عصر دیجیتال افزایش یافته است، تصادفی نیست. اینترنت راهی قدرتمند برای انتشار اطلاعات به شمار می‌رود و با انتشار این اطلاعات احتمالا باورهای غلط و نادرستی شکل بگیرند. سپس گروه‌هایی تشکیل می‌شوند که طرف‌دار این باورها هستند. در واقع آنچه زمانی فقط تصور مردم بود، درنهایت واقعی به نظر می‌رسد.

بر اساس پژوهش ۱۰ساله بزرگی که درباره ۱۰۰هزار خبر موردبحث در توییتر انجام شد، احتمال اینکه هربار حقه‌های خبری و شایعات بر حقیقت پیروز شوند ۷۰درصد بیشتر است. این پیروزی هیچ‌وقت نتیجه دست‌کاری یا فعالیت ربات‌ها نبوده است، بلکه حساب‌های تأییدشده افراد واقعی مسئول انتشار اطلاعات نادرست بیش از حقیقت بودند.

چنین تصوری از سرعت انتشار اطلاعات نادرست در فضای مجازی می‌تواند اثر ماندلا را به‌خوبی توضیح دهد. اینترنت ابزاری قدرتمند برای انتشار خاطرات و باورهای نادرست است. برخی از وب‌سایت‌ها با استفاده از این تکنیک‌ها مردم را متقاعد می‌کنند چیزهایی که هیچ‌وقت اتفاق نیفتاده‌‌اند، رخ داده‌اند. بعضی از این تکنیک‌ها عبارت‌اند از:

• پیش‌زمینه‌داشتن؛
• ترکیب اطلاعات نادرست با اطلاعات واقعی؛
• تکرار فراوان ادعایی نادرست تا وقتی که درست به نظر برسد؛
• انتشاراخبار جعلیبرای حمایت از ادعایی نادرست.

نمونه‌هایی از پدیده اثر ماندلا

۱. هنری هشتم در حال خوردن پای بوقلمون

مردم یک تابلوی نقاشی از هنری هشتم را به یاد می‌آوردند که در حال خوردن پای بوقلمون است. اگرچه چنین تابلویی وجود خارجی ندارد، کارتون‌های مشابه آن ساخته شده‌اند.

۲. لوک! من پدرت هستم

اگر قسمت پنجم از فیلم «جنگ ستارگان» را دیده باشید، احتمالا دارث ویدر را به خاطر می‌آورید که جمله معروف «لوک! من پدرت هستم.» را به زبان می‌آورد. در این صورت، ممکن است تعجب کنید اگر بدانید که این جمله در واقع این‌طور بوده است: «نه، من پدرت هستم.» بیشتر مردم جمله اول را به‌جای دومی به یاد می‌آورند.

۳. آینه! ای آینه روی دیوار

در صورتی که کارتون «سفیدبرفی و ۷ کوتوله» را دیده باشید، احتمالا این جمله را به خاطر می‌آورید: «آینه! ای آینه روی دیوار! کی از همه زیباتره؟» ممکن است با دانستن این حقیقت شوکه شوید که این دیالوگ در واقع با جمله «آینه جادویی روی دیوار» شروع می‌شود.

۴. موقعیت مکانی نیوزیلند

نیوزیلند در کدام طرف استرالیا قرار دارد؟ اگر به نقشه نگاه کنید، متوجه می‌شوید که در جنوب‌ شرقی این کشور قرار گرفته است، اما برخی از مردم ادعا می‌کنند که نیوزیلند در شمال‌ شرقی استرالیاست، نه در جنوب‌ شرقی آن.

روش تشخیص خاطرات نادرست

یکی از معضلات خاطرات کاذب این است که شبیه خاطرات واقعی هستند. ممکن است شما به حافظه خود اطمینان بسیاری داشته باشید و برای حمایت از آن خود‌به‌خود جزئیاتی بسازید. ممکن است برای اثبات نادرست‌بودن خاطره‌ای هیچ مدرک یا مدعای خارجی‌ای نداشته باشید. در این صورت، از طریق یکی از این روش‌ها می‌توانید شانس خود برای تشخیص سره از ناسره را افزایش دهید:

• استفاده از منابع معتبر مثل دانشنامه‌ها، سایت‌های خبری یا مجلات معتبر.
• درنظرگرفتن این احتمال که شما این خاطره را به یاد می‌آورید، چون شخص دیگری آن را به یاد می‌آورد.
• جست‌وجوی شواهد مستقل برای حمایت از خاطراتی که مشکوک‌اند یا احتمال دارد که آسیب‌رسان باشند.

سخن پایانی

اثر ماندلا خاطرات دروغین همگانی است که بسیاری از مردم یا گروهی از آنها به آن باور دارند. ممکن است این خاطرات آسیب‌رسان نباشند، اما در برخی از مواقع به شکل‌گیری تئوری توطئه یا طرح‌های سیاسی کمک می‌کنند.

حافظه ضبط کامل وقایع گذشته نیست. با گذشت زمان و با وجود پیش‌زمینه ممکن است تغییر کند. اگر تنها دلیل برای اثبات وقوع اتفاقی مشاهدات فردی باشد، احتمال اینکه چنین چیزی رخ نداده‌ باشد، وجود دارد. راستی‌آزمایی مستقل خاطرات جمعی، به‌ویژه آنهایی که پیامدهای مهم اجتماعی یا سیاسی دارند، می‌تواند احتمال گسترش اطلاعات نادرست و توطئه‌ها را کم کند.