شب ادراری، بی‌اختیاری ادراری یا انوروزیس شبانه، خروج غیرارادی ادرار در طول خواب است. ادرارکردن در کودکان و نوزادان به‌طور غیرارادی صورت می‌گیرد و از همین روی، شب ادراری کودکان تلقی می‌شود.

شب ادراری در کودکان

شب ادرارییک مشکل رفتاری قابل کنترل توسط خود کودک نیست. چنین مشکلی ریشه ارثی و ژنتیکی دارد. شب ادراری به دلیل و علل مختلف رخ می دهد و برای رفع این مشکل راه حل هایی وجود دارد. شب ادراری زمانی رخ می دهد که کودکی به اندازه کافی بزرگ است که در طول شب هنگام خواب خشک بماند و ادرار نکند، ولی در شب ادرار می کند.

با این که ناامید کننده است، اما این حوادث در طی سال های آموزشی ادراری در میان کودکان رایج است.شب ادراری در کودکان و بزرگسالان ریشه در مشکلات روحی و جسمی دارد که به سادگی با تداوم و تکرار قابل درمان است. کودک شما اگر از شب ادراری رنج می برد نباید با تحقیر او را در شرایط بدتری قرار دهید چرا که این اشتباه رفتاری موجب بدتر شدن شرایط می شود.

به طور معمول، بی اختیاری ادراری جای نگرانی ندارد، مگر اینکه کودک بیش از 5 سال سن داشته باشد و رختخوابش را بیش از یک بار در هفته به مدت حداقل 3 ماه خیس کند.

خانواده‌ها و مراقبان کودک بنا به زمینه‌های فرهنگی و نگرش خاص خود، نظرات متفاوتی درباره‌ی زمان پایان شب ادراری دارند.

عواملی که بر سن مناسب پایان شب ادراری کودکان تأثیر دارند، از قرار زیر هستند:

• جنسیت کودک در شب ادراری مؤثر است: پسران بیشتر از دختران به این مسأله دچار می‌شوند.

• رشد و بلوغ کودکان در شب ادراری نقش دارد.

• سلامت جسمی و احساسی افراد در این زمینه مهم است. برای مثال بیماری‌های مزمن یا سوءاستفاده جسمی و عاطفی می‌تواند زمینه‌ی شب ادراری در فرد را گسترش بدهد.

شب ادراری کودکان مشکلی شایع است. در گذشته برای رهایی از این مشکل انتخاب‌های متعددی پیش روی والدین و فرزندان‌شان قرار نداشت، اما اخیرا برای از بین‌رفتن این مسأله لازم به صبر نیست تا کودک بزرگ شود و مشکل خودبه‌‌خود حل شود. انواع ابزارها، درمان‌ها و تکنیک‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا در طول شب، رختخوابی خشک و تمیز داشته باشند.

انواع شب ادراری کودک

• شب ادراری اولیه: کودک هرگز کنترلی روی مثانه‌ی خود نداشته و همواره رختخواب خود را خیس می‌کند.

• شب ادراری ثانویه: کودک برای مدت کوتاهی ( در حدود ۶ ماه ) روی مثانه‌ی خود کنترل دارد و بعد از آن کنترل خود را از دست داده و رختخواب خود را خیس می‌کند.

علائم شب ادراری کودکان

بسیاری از کودکانی که رختخواب‌شان را خیس می‌کنند، فقط در شب‌ها دچار این مشکل هستند و هیچ نشانه و مشکل دیگری به جز شب ادراری ندارند. سایر علائم و نشانه‌ها ممکن است نشان‌دهنده دلایل جسمانی یا مشکلات در سیستم عصبی و کلیه‌ها باشد. بعد از مشاهده‌ی این علائم باید با متخصص صحبت کرد، زیرا ظاهرا مشکل دیگر نوعی شب ادراری ساده نیست:

• خیس‌کردن خود در طول روز

• نیاز به دفع فوری ادرار، افزایش بسامد آن و سوزش ادرار

• فشار، چکیدن یا سایر نشانه‌های غیرمعمول درباره‌ی ادرار

• ادرار کف‌آلود یا صورتی رنگ، یا وجود لکه‌های خون در ادرار و لباس زیر کودک

• لکه‌بینی ادرار، ناتوانی در کنترل حرکات روده و بی‌اختیاری مدفوع

• یبوست

بسامد دفع ادرار در کودکان با بزرگسالان متفاوت است.

• در حالی‌که بزرگسالان تنها ۳ تا ۴ بار در روز ادرار می‌کنند، دفع ادرار در کودکان بسامد بیشتری دارد. در بعضی موارد حتی ۱۰ تا ۱۲ بار به دستشویی می‌روند.

• توجه به تکرار و بسامد ادرار به عنوان نشانه‌ای برای شب ادراری کودکان نیازمند در نظرگرفتن عادات هر کودک به طور مجزا است و نمی‌توان نظری قطعی در اینباره داد.

• دفع ادرار کمتر از ۳ مرتبه در طول روز نیز می‌تواند نشانه‌ی مشکلاتی پنهان باشد.

سفت‌شدگی مدفوع به شکل یبوست بروز پیدا می‌کند. یبوست و سفت‌شدگی مدفوع باعث ایجاد فشار و آسیب به اسفنگترهای ادراری می‌شوند. اسفنگترها، ماهیچه‌هایی هستند که کار کنترل جریان ادرار را در بدن عهده‌دار هستند.

• سفت‌شدگی مدفوع زمانی به‌وقوع می‌پیوندد که مدفوع در کلون یا روده‌‌ی بزرگ و رکتوم متراکم و سفت بشود و حرکات روده‌ی بزرگ به سختی صورت بگیرد و حتی در مواری غیرممکن بشود. در صورت دفع مدفوع نیز درد ایجاد خواهد شد.

• مدفوع سفت و سخت‌شده در رکتوم به مثانه و اعصاب پیرامونی و ماهیچه‌ها فشار وارد می‌کند و در کنترل مثانه مداخلاتی ایجاد می‌شود.

• یبوست و سفت‌شدگی مدفوع در کودکان عجیب و غیرعادی نیست.

• برای رفع یبوست و سفت‌شدگی می‌توان رژیم‌غذایی را اصلاح کرد یا از برخی داروهای بدون نسخه برای درمان شب ادراری کودکان بهره گرفت.

علل اولیه شب ادراری

شب ادراری در کودکان سه دلیل اصلی دارد:

• مثانه به قدر کافی کشیده نمی‌شود تا تمام ادرار را در طول شب نگه دارد.

• شب‌ها ادرار بسیار زیادی تولید می‌شود.

• کودک هنگامی که مثانه پیام پر شدن را به مغز می‌فرستد، از خواب بیدار نمی‌شود.

دلایل شب ادراری در کودکان متعدد است که خوشبختانه تمام آنها قابل درمان است. شب ادراری می‌تواند ارثی نیز باشد، اگر یکی از والدین خاطره ناخوشایندی از شب‌های دوران کودکی خود داشته باشد، فرزندشان نیز به احتمال 40 % این مشکل را تجربه خواهد کرد. حال اگر هر دو والدین شب ادراری را تجربه کرده باشند، این احتمال به 70 % افزایش می‌یابد.

یبوست

یبوست باعث می‌شود که روده پر از مدفوع شود. روده‌ی پر به مثانه فشار می‌آورد و فضای لازم برای کشیده و پر شدن آن محدود می‌شود. در نتیجه کودک حس می‌کند که باید مثانه را دفعات بیشتری تخلیه کند و بارها برای تخلیه مقدار کمی ادرار به سرویس بهداشتی می‌رود. بنابراین یبوست نیز می‌تواند باعث بی‌اختیاری شبانه یا روزانه شود.

مثانه پرکار

مثانه پرکار یا بیش‌فعال، پیش از پر شدن مثانه پیامی مبنی بر ضرورت تخلیه فوری مثانه را به مغز می‌فرستد. مثانه پرکار معمولاً حجم کمتری از ادرار را نگه می‌دارد. نشانه‌های مثانه پرکار عبارت است از:

• تکرر ادرار (بیش از 8 بار در روز) و احساس نیاز به تخلیه فوری مثانه

• لکه‌های کوچکتر ادرار روی رختخواب علامت این است که مثانه دفعات بیشتر و در حجم‌های کمتر تخلیه می‌شود.

• شب ادراری در کودکان غالباً بیش از یک بار در شب رخ می‌دهد و کودک گاهی پس از آن بیدار می‌شود.

تولید مقدار زیادی ادرار در طول شب

هورمون وازوپرسین به کلیه‌ها می‌گوید که شب‌ها ادرار کمتری تولید کنند. حال اگر وازوپرسین کافی هنگام خوابیدن تولید نشود، کلیه‌ها بیش از توان نگهداری مثانه، ادرار تولید می‌کنند. هیچ آزمایشی برای بررسی میزان وازوپرسین وجود ندارد، اما نشانه‌های زیر علامت کمبود این هورمون است:

• شب ادراری مکرر، گاهی بیش از یک بار در طول شب

• نخستین مورد شب ادراری چند ساعت پس از خوابیدن رخ می‌دهد.

• بعید است که کودک از خواب بیدار شود و اگر پوشک بسته شده باشد، پوشک بسیار سنگین می‌شود و ادرار را پس می‌دهد. اگر کودک پوشک نداشته باشد، لکه‌های ادرار بزرگ و زرد کمرنگ خواهد بود و بوی بدی نمی‌دهد.

بیدار نشدن کودک پس از ارسال پیام پر شدن مثانه

برخی کودکان هنگام ارسال پیام پر بودن مثانه از خواب بیدار نمی‌شوند یا زمانی بیدار می‌شوند که دیگر دیر شده است. در این شرایط زنگ هشدار روش موفقیت‌آمیزی است که شیوه نشان دادن واکنش مناسب به سیگنال‌های مثانه را به مغز آموزش می‌دهد. به محض آن که کودک شروع به ادرار کردن می‌کند، زنگ هشدار به صدا درمی‌آید. کودک به مرور زمان یاد می‌گیرد که پس از پر شدن مثانه بیدار شود و به دستشویی برود.

عفونت مجاری ادرار (UTI)

علائم عفونت مجاری ادرار در طول روز محسوس است و بر توانایی کودک برای خشک نگه داشتن رختخواب در طول شب اثر می‌گذارد. نشانه‌های عفونت مجاری ادرار عبارت است از:

• ادرار بوی ماهی می‌دهد، کدر است و در آن رگه‌های خون وجود دارد.

• تب داشتن کودک

• استفراغ

• کودک ادرار را با ناراحتی و به دشواری تخلیه می‌کند.

• مشکل بی‌اختیاری علاوه بر شب در طول روز نیز وجود دارد.

اضطراب و استرس

کودکانی که سابقه مشکل شب ادراری ندارند، نیز در اثر استرس و اضطراب‌ ناشی از بیماری، مدرسه رفتن، اسباب‌کشی، متولد شدن خواهر یا برادر جدید، امتحان داشتن یا هر گونه تغییر بزرگ دیگر در زندگی ناگهان شب‌ها جای خود را خیس می‌کنند. شب ادراری در کودکان پس از یک دوره خشک ماندن رختخواب، شب‌ادراری ثانویه یا شب ادراری با شروع دیرهنگام نامیده می‌شود.

نقص عملکرد کف لگن

کف لگن از عضله و بافت‌های دیگری تشکیل می‌شود که بندی را از استخوان شرمگاهی تا استخوان دنبالچه ایجاد می‌کنند. کف لگن اندام‌های تناسلی و شکمی را نگه می‌دارد و به کنترل مثانه و روده کمک می‌کند. منظور از نقص عملکرد کف لگن طیف وسیعی از مشکلاتی است که باعث ضعف و یا گرفتگی این عضلات می‌شود. حساسیت بافت اطراف اندام‌های کف لگن افزایش یا کاهش می‌یابد و در نتیجه کودک دچار اختلال شب ادراری می‌شود.

عوامل شب ادراری ثانویه

• عفونت مجاری ادرار:ناراحتی مثانه می‌تواند موجب درد در قسمت تحتانی شکم یا سوزش ادرار شود. فوریت در دفع ادرار، افزایش بسامد دفع ادرار نیز از سایر نتایج این مشکل است. عفونت ادراری در کودکان نشان‌دهنده‌ی مشکلات دیگری مانند اختلال تشریحی (آناتومیک) است.

• دیابت‌ها:افراد مبتلا به دیابت نوع اول، سطح قند خون (گلوکز) بالایی دارند. وقتی سطح قند خون در بدن بالا باشد، دفع ادرار افزایش پیدا می‌کند. تکرر ادرار یکی از نشانه‌های بیماری دیابت است.

• اختلالات ساختاری یا تشریحی:وجود ناهنجاری در برخی اندام‌ها، ماهیچه‌ها یا اعصاب مرتبط با دفع ادرار می‌توانند منجر به بی‌اختیاری ادراری یا سایر مشکلات ادراری به شکل شب ادراری بشوند.

• مشکلات عصبی:اختلال در سیستم عصبی یا جراحت و بیماری‌ها در این سیستم نیز قادر به برهم‌زدن تعادل اعصاب کنترل‌کننده ادرار است.

• مشکلات روحی:محیط زندگی پر از استرس، برای مثال درگیری و اختلاف والدین یا تغییراتی اساسی مانند: نقل مکان، تولد فرزندی دیگر و شروع مدرسه نیز از جمله عوامل استرس زا هستند که موجب شب ادراری کودکان می‌شوند. کودکانی که مورد آزار جنسی و جسمی واقع می‌شوند، نیز بعضا دچار شب ادراری خواهند شد.

• الگوهای خواب:وقفه تنفسی یا آپنه خواب (یکی از انواع اختلالات خواب) که همراه با خرناس‌کشیدن بلند و شوک در طول خواب است. مشکلات در الگوی خوابیدن نیز می‌تواند با بی‌اختیاری ادراری در ارتباط باشد.

• عفونت انگل پین‌وُرم:این عفونت همراه با خارش مقعد و ناحیه تناسلی است.

• مصرف بیش از حد مایعات.

اثر روانی و احساسی شب ادراری در کودکان

شب ادراری ممکن است اثرات روانی زیادی روی کودک و خانواده داشته باشد. حس شرمندگی، نداشتن اعتماد به نفس و اضطراب از جمله اثرات شب ادراری روی کودک هستند. از طرفی دیگر این مشکل بر روابط کودک با همسالان، کیفیت زندگی و برنامه‌ی درسی او تاثیر گذار خواهد بود.

کودکان در این سن از بودن در کنار همسالان خود لذت می‌برند و دوست دارند که شب را در کنار آن‌ها سپری کنند، بسیاری از کودکانی که این مشکل را دارند، از گذراندن شب در کنار همسالان خود بیرون از خانه خودداری می‌کنند.

خواهر یا برادر فرد مبتلا مجبور به خوابیدن در اتاق خواب مجزا هستند و یا هر بار با زنگ هشدار و یا صدای پدر و مادر برای بیدار کردن بیمار، از خواب بیدار می‌شوند. اعضای خانواده باید وقت زیادی را صرف تمیزکردن و شستن لباس‌های کثیف کنند.
تشخیص شب ادراری در کودکان و نوجوانان

پزشک سابقه‌ی پزشکی کامل کودک را خواهد گرفت و بعد از آن در مورد علائم سوالاتی را مطرح می‌کند. اینکه آیا کودک زیاد ادرار می‌کند یا نیاز دارد که برای رفتن به دستشویی سریع بدود و یا اینکه آیا در هنگام دفع ادرار احساس سوزش دارد یا خیر؟

پزشک در مورد الگوی خواب کودک و سابقه بیماری در خانواده هم سوالاتی مطرح می‌کند. برای تشخیص دقیق تر آزمایش ادرار کامل کودک گرفته می‌شود. در این آزمایش نشانه‌های بیماری و یا عفونت نشان داده می‌شود. بسیاری از کودکان مبتلا به شب ادراری در آزمایش ادرار هیچ نشانه‌ای ندارند. معمولاً نیازی به گرفتن عکس رادیولوژی اشعه ایکس نیست.

درمان شب ادراری در کودکان

مشکل شب ادراری اکثر کودکان به مرور زمان برطرف می‌شود، راه‌های درمان شب ادراری متعددی برای رفع این مشکل وجود دارد.

نوشاندن مقدار زیادی مایعات در طول روز به کودک

مطمئن شوید که فرزندتان در طول روز به قدر کافی مایعات نوشیده است. بهتر است کودک از یک ساعت قبل از خواب مایعات ننوشد. همچنین نوشیدنی‌های حاوی کافئین، مانند نوشابه، چای، قهوه یا شکلات داغ، به کودک ندهید، چون این نوشیدنی‌ها نیاز به ادرار کردن را افزایش می‌دهد. از فرزندتان بخواهید که در طول روز مرتب به دستشویی برود. مطمئن شوید که فرزندتان قبل از خواب به دستشویی رفته است و می‌تواند در طول شب نیز راحت به دستشویی برود.

تشویق کردن کودک

شب ادراری در کودکان مسأله‌ای نیست که کودک بتواند آن را کنترل کند، بنابراین مبنای جایزه دادن را خیس شدن یا نشدن رختخواب نگذارید. در عوض فرزندتان را به بهانه‌های زیر تشویق کنید:

• نوشیدن مقدار زیادی مایعات در طول روز

• به خاطر ادرار کردن قبل از خوابیدن

توصیه‌ها

توصیه‌های زیر را برای مدیریت شب ادراری در کودکان رعایت کنید:

• مطمئن شوید که کودک در طول شب به راحتی به دستشویی دسترسی دارد. برای مثال اگر تخت دوطبقه است، بگذارید کودک در تخت پایین بخوابد. همچنین می‌توانید لامپ دستشویی را روشن بگذارید و صندلی توالت کودک را در جای مناسب قرار دهید.

• تشک و پتوی کودک را با روکش‌های ضدآب بپوشانید.

• کودک را شب‌ها از خواب بیدار نکنید یا او را بغل نکنید و به دستشویی نبرید، این کار در درازمدت کمکی به او نخواهد کرد.

• کودکان بزرگتر می‌خواهند که شب‌ها جای خود را عوض کنند، بنابراین مطمئن شوید که ملافه‌ و تشک تمیز در دسترس دارید.

توانبخشی کف لگن

معاینه بالینی برای بررسی عضلات شکم، پا، کمر و بخش‌های دیگر مرتبط با مشکل شب ادراری در کودکان انجام می‌شود. این معاینه در حضور والدین و از روی لباس انجام می‌شود. درمان دستی کاملاً خصوصی است، نیازی به درآوردن لباس ندارد و در صورت راحت بودن کودک حدود یک ساعت طول می‌کشد. متخصص با کودک و اعضاء خانواده وی رابطه نزدیکی برقرار می‌کند و درمان را متناسب با شرایط کودک تغییر می‌دهد. متخصص رویکردی کلی‌نگر انتخاب می‌کند، تغذیه کودک و الگوهای خواب را بررسی می‌کند و به مشکلات رفتاری مرتبط با مشکل فعلی توجه می‌کند. درمان شب ادراری در کودکان شامل موارد زیر می‌شود:

• بیوفیدبک، الکترومیوگرافی سطحی (استیکرها یا الکترودهای خارجی)

• تغییر رژیم غذایی و تعدیل رفتار

• متحرک‌سازی بافت نرم، آزادسازی میوفاسیال و در صورت لزوم ماساژ بافت عمقی

• سرما و گرما درمانی

• تمرین‌های مناسب کششی و تقویتی توانبخشی عضلات اطراف و کف لگن

• تکنیک‌های آرام‌سازی

• بازآموزی مثانه

• بازآموزی عضلات کف لگن

دارو برای درمان شب ادراری در کودکان

اگر زنگ هشدار کمکی نکند یا مناسب نباشد، دارو تجویز می‌شود. پزشک داروی دسموپرسین تجویز می‌کند. این دارو میزان ادرار تولیدی توسط کلیه‌ها را کاهش می‌دهد. دارو باید دقیقاً قبل از خوابیدن کودک مصرف شود. اگر دسموپرسین یا هشدار شب ادراری (یا ترکیبی از این دو) موثر نباشد، کودک باید به متخصص ارجاع داده شود تا متخصص داروهای مناسب را تجویز کند.