هوش مصنوعی تبلیغ دین فرصت ها تهدیدها

به گزارشسراج24؛ به نقل از مهر، هوش مصنوعی را باید مهم‌ترین فناوری نوظهور قرن بیستم بدانیم که این قدرت را دارد که تغییرات و تحولات بنیادین را در سبک زندگی بشر ایجاد کند.

ظهور هوش مصنوعی و کارکرد و تأثیر آن در فرآیند تبلیغ دین اگرچه موضوعی نو نیست و سال‌هاست در حوزه علمیه و عرصه تبلیغ جای خود را باز کرده و رشته‌ها و آموزش‌های ناظر به موضوع دایر است اما به نظر می‌رسد پرداختن به نسبت تبلیغ با ابزار و ظرفیت‌های نوین از جمله هوش مصنوعی موضوعیت داشته و مسیر آشنایی و تجهیز بیش از پیش طلاب و علما و مبلغان دینی به این فناوری و تسلط بر فرصت‌ها و تهدیدهای هوش مصنوعی باید هموار گردد.

نظر به این ضرورت، نشست خبرگزاری مهر با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین رضا اسماعیلی، معاون تبلیغ و امور فرهنگی حوزه علمیه شهرستان شهرکرد و سجاد شفیع‌پور، دکترای علوم قرآن و حدیث و کارشناس هوش مصنوعی برگزار شد که با هم می‌خوانیم.

تبلیغ دینی در آیات و روایات دینی جایگاهی ویژه و خاص دارد و در عصر حاضر نیز اهمیت تبلیغ دین در منظومه فکری امامین انقلاب مشهود است. در این خصوص بیشتر توضیح دهید.

رضا اسماعیلی:مقوله تبلیغ در قرآن کریم با کلیدواژه‌هایی همچون «بلاغ» و «بیان» و «تبیین» پیوند خورده و هدف و رسالت انبیا و امامان (ع) نیز همین تبیین و تبلیغ دین بوده و تبلیغ اولویت مهم آنان است. مفاهیمی همچون حضور در میدان و بیان دین برای نزدیکان و خویشاوندان و سپس برای عموم، در ارتباط با تبلیغ در قرآن بیان شده که سیر تبلیغی پیامبران را به صورت کلی و جزئی برای ما مشخص می‌کنند.

در روایات نیز جزئیاتی ناظر به تبلیغ دین بیان و به لوازم تبلیغ پرداخته شده است. مثلاً در روایتی از امام صادق (ع) داریم که فرمودند «مردم را با ابزاری جز زبان‌هایتان به دین دعوت کنید». یعنی ایشان اخلاق‌مداری و رفتار حسنه را از ابزار تبلیغ معرفی می‌کنند. طلبه و مبلغ اگر اهل عمل و مزین به اخلاق حسنه نباشد، فهم درست از دین و بصیرت نداشته باشد با بهترین بیان و بهترین ابزار هم نخواهد توانست مردم را جذب دین کند.

تبلیغ دین در نگاه امامین انقلاب نیز مورد تأکید و توجه بوده و قائلند که تبلیغ، مسئله اول دین است و تا دین تبلیغ نشود کسی به سمتش نمی‌رود. از نگاه ایشان، مبلغ کسی است که بیان خوبی‌ها دارد و بدی‌ها را نیز مشخصاً معرفی می‌کند تا مردم به سمت آن نروند.
مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت تبلیغ برای حوزویان تأکید دارند: «امروز نگاه رایج در حوزه‌های علمیه این است که تبلیغ در مرتبه دوم قرار دارد. مرتبه اول چیزهای دیگر است [مانند] مقامات علمی و امثال اینها؛ «تبلیغ» در مرتبه دوم است. ما از این نگاه باید عبور کنیم. تبلیغ، مرتبه اول است».

سجاد شفیع‌پور:تبلیغ در قرآن کریم با برخی تعابیر همچون تبیین، تعلیم، تبشیر و انذار همپوشانی دارد و مفهوم تبلیغ در قرآن صرفاً ابلاغ و رساندن پیام نیست بلکه تفهیم و اقناع مخاطب را نیز باید به همراه داشته باشد.
نکته دیگر این است که تبلیغ در قرآن در سه چارچوب و محور شامل «حکمت»، «موازنه حسنه و اقناع عاطفی» و «جدال احسن» مورد توجه قرار می‌گیرد.

امروز دشمن در نقطه مقابل تبلیغ دین به شدت مشغول کار است و با شیوه‌های مختلفی همچون جنگ ترکیبی، جنگ شناختی، جنگ رسانه، شبهه افکنی نظام‌مند و البته ابزراهای نوین همچون هوش مصنوعی یک پروپاگاندای تمام‌عیار ضد دین راه‌اندازی و برای ما برنامه‌ریزی کرده است.

در کنار تبلیغ دین ما نیازمند تولید فکر هستیم و بُعد مهم تبلیغ دین همین فکر است. دشمن شاید مثل ما مبلغ جهادی کف میدان ندارد اما با فکر، تولید رسانه و ابزار و با پیام‌سازی، شبهه‌افکنی و تبلیغات هدفمند مسموم برای اهداف خود در دشمنی با اسلام و انقلاب اسلامی تلاش می‌کند. مقام معظم رهبری پیوسته بر فضای مجازی تأکید دارند و حتی فرمودند که من اگر رهبر انقلاب نبودم، پیگیر فضای مجازی می‌شدم. لذا این ابزار امروز به بستر جنگ تبدیل شده و خواه ناخواه ناچاریم با آن آشنا و مجهز و مسلح به این سلاح شویم.

در خصوص ضرورت و اهمیت به‌روز رسانی تبلیغ دین توضیح دهید.

رضا اسماعیلی:تبلیغ دین به‌روز است زیرا مبنای آن یعنی کلام وحی و به تبع آن، روایات اهل بیت (ع) به‌روز هستند و این مبانی هیچ‌گاه کهنه نمی‌شوند یا از بین نمی‌روند و قرآن یک منبع حی و زنده و پویاست. بنابراین باید بگوییم ابزار تبلیغ ممکن است نوین شود و به کمک فرآیند تبلیغ بیاید.

مقام معظم رهبری قائلند خاصیت وعظ و سخنرانی و منبر هیچگاه از بین نرفته همچنان که امروز خیلی‌ها را می‌بینیم که پای منبر واعظان و مبلغان می‌نشینند اما مسجد و منبر، طلبه و تبلیغ دین باید با ابزار جدید به‌روز شود و ابزار درواقع باید به کمک دین بیاید.‌

در تاریخ می‌بینیم که نوآوری‌هایی در تبلیغ دین اتفاق افتاد که باعث اشاعه بیش از پیش دین در بین مردم شد همچنان که در زمان پیامبر (ص)، کارکرد مسجد صرفاً عبادی نبود بلکه به درد اجتماع می‌خورد مثلاً در یک برهه، اصحاب صفه در مسجد مأوا گزیدند و ساکن شدند.

مبنای تبلیغ را اگر بر حوزه علمیه بگذاریم باید بگویم این نهاد بنا را بر این گذاشته که تبلیغ را به صورت به‌روز پیش ببرد همچنان که رشته‌های ناظر به آن دایر است و کار می‌شود. اما سرعت پیشرفت آنچنان بالاست و متأسفانه ما اهمیت تبلیغ را کم می‌بینیم که تبلیغ دین متناسب با پیشرفت فن‌آوری پیش نرود و بلکه عقب بماند. این در حالیست که مقام معظم رهبری همواره بر امر تبلیغ به عنوان اولویت اول برای حوزویان و روحانیون تأکید دارند.

تعریف شما از هوش مصنوعی چیست و در خصوص ضرورت آشنایی با این پدیده بگویید.

سجاد شفیع‌پور:هوش مصنوعی یک ربات یا سیستم نیست بلکه یک نرم‌افزار و هوش طراحی شده بر طبق هوش بشری است که کارهایی شبیه کار انسان انجام می‌دهد یعنی فکر می‌کند، پردازش و تحلیل دارد و تصمیم می‌گیرد.

در اغتشاشات سال‌های ۹۶ و ۹۸ دشمن از ابزار تلگرام برای راه اندازی و دامن زدن به آشوب‌ها استفاده کرد اما در فتنه ۱۴۰۱ از بستر اینستاگرام که مبتنی بر هوش مصنوعی است، بهره گرفت و برای هر فردی محتوای مختص خودش ارائه شد. در این راستا هوش مصنوعی به محتواسازی می‌پرداخت و همین، اهمیت پرداختن به هوش مصنوعی را برای ما آشکار می‌سازد همچنان که آموزه‌های قرآن و روایات نیز ما را به همین مسیر هدایت و مأمور می‌کند که به علم‌آموزی و فناوری توجه داشته باشیم.

هوش مصنوعی یک انقلاب است و جلوه‌های گوناگون زندگی ما خواه ناخواه درگیر این پدیده می‌شود و تأکیدات مقام معظم رهبری در مورد تولید هوش مصنوعی نیز بر این نکته صحه می‌گذارد که باید با این موضوع آشنا شویم بنابراین هم اقتضای نسلی و هم جامعه فراگیر درگیر با این پدیده حکم می‌کند که ورود به مقوله هوش مصنوعی ضرورت و اهمیت دارد.

در خصوص اهمیت و جایگاه هوش مصنوعی برای تبلیغ دین و آسیب‌های احتمالی آن بگویید.

سجاد شفیع‌پور:اصل تبلیغ، تربیت است که باید توسط مبلغ و روحانی صورت گیرد و هوش مصنوعی صرفاً یک ابزار است که می‌تواند امر تبلیغ را تسهیل کرده و اثربخشی آن را بیشتر کند. هوش مصنوعی این امکان را به مبلغ می‌دهد که قشر عظیمی از مخاطب را در اختیار داشته باشد بی آنکه بخواهد به دورترین روستا سفر کند. یعنی در کسری از ثانیه می‌تواند با مخاطبی در فلان روستای دورافتاده ارتباط بگیرد و پیام خود را انتقال دهد.

هوش مصنوعی البته آسیب‌هایی نیز در حوزه تبلیغ دینی دارد که از جمله به خطر تحریف و شبهه افکنی می‌توان اشاره داشت چرا که داده هوش مصنوعی، فضای مجازی است که مملو از شبهات و نکات غلط و تحریف شده می‌باشد.

توهم هوش مصنوعی آسیب دیگر است با این توضیح که اگر درخواست اشتباه و غیردقیق به این نرم‌افزار بدهیم، پاسخ اشتباه دریافت خواهیم کرد. ضمن اینکه هوش مصنوعی در حوزه حریم خصوصی می‌تواند یک تهدید باشد و از آنجا که در اختیار دشمن قرار دارد می‌تواند ابزاری برای ارائه داده‌ها و مختصات و مشخصات جامعه به دست دشمن بدهد. دشمن به دنبال کلان داده‌هاست، نقاط عطف و چالش‌ها و دغدغه‌های جامعه را می‌شناسد و روی آن کار می‌کند همچنان که در جریان فتنه زن، زندگی، آزادی بر مسئله حجاب تمرکز کرده بود.

ضرورت آشنایی مبلغان با هوش مصنوعی چیست و چگونه به مبلغان در روند تبلیغ کمک می‌کند.

رضا اسماعیلی:تبلیغ دین در گام اول، متکی به فرد است با این توضیح که نمی‌توان دل به این یا آن ابزار خوش کرد که تبلیغ دین را انجام دهد بلکه تبلیغ دین مصداقی از رسانه است که متکی به یک فرد است و البته این فرد نیز به عنوان مبلغ باید ویژگی‌هایی داشته باشد تا بتواند تبلیغ دین مؤثر انجام دهد یعنی مبلغ اگر برخی ویژگی‌های فردی همچون تقوا، بصیرت، اخلاق حسنه، ولایت مداری، بیان خوب و … را نداشته باشد با هزاران ابزار هم نمی‌تواند تبلیغ را پیش ببرد.

نگاهمان این است که ابزار بناست تکمیل کننده تبلیغ باشد نه آنکه اصل تبلیغ را به دست گیرد، بنابراین مبلغ نباید صفر تا صد کار خود را متکی و وابسته به هوش مصنوعی کند؛ این ابزار ممکن است گاه دقیق نباشد و حقیقت را وارونه به ما ارائه دهد.

نسل جدید ما با ابزار گذشته تبلیغ هم پای کار می‌آید اما مشکل اینجاست که ما نتوانستیم از این ابزار درست استفاده کنیم، مبلغ باید هم ابزار گذشته تبلیغ و هم ابزار نوین را با هم ببیند و تبلیغش را پیش ببرد.

هدف کار دینی روشن و مشخص است و امروز هیئت‌های مذهبی ما با ابزاری که شاید ۳۰ سال پیش هم عزاداری می‌کردند برای سیدالشهدا (ع) عزاداری می‌کنند و مخاطب هم دارند. بنابراین نباید فراموش کنیم که تبلیغ دین اولاً متکی به فرد است نه ابزار و دوم آنکه امروز متأسفانه تبلیغ دین در کشورمان از جامعه فاصله گرفته و این یک مسئله است.

در کشور ما از ۷۵ هزار مسجد، در حدود ۲۰ هزار مسجد نماز جماعت برپا می‌شود و در استان چهارمحال و بختیاری، از مجموع یک هزار و ۲۱۰ مسجد، ۲۰۰ مسجد در امر نماز جماعت فعال هستند. مسجدی فعال است که در کنار برپایی اعمال عبادی، پای کار محله بایستد و آسیب‌ها و معضلات و مشکلات را حل و فصل کند. بنابراین ابزار فقط کمک کننده و تکمیل کننده کار مبلغ است و اگر نیرو و مبلغ در میدان نباشد، هزاران ابزار هم کارایی نخواهد داشت. گام اول این است که مبلغ توانمند و قوی در میدان باشد و در گام دوم، ابزار هم می‌تواند به امر تبلیغ دین کمک کند، طلبه اگر کارش را بلد باشد حتماً باید با ابزار به‌روز هم آشنا شود و در این صورت می‌توانیم بگوییم که در مسیر درست تبلیغ دین قرار گرفتیم.

سجاد شفیع‌پور:یک مبلغ باید با ابعاد مختلف و کارکردهای هوش مصنوعی آشنا شود با این توضیح که اولاً بداند این ابزار چه کاری در حوزه تبلیغ می‌تواند شکل دهد که اولین کارکرد آن، یافتن ایده است و می‌تواند بهترین و کاربردی‌ترین و البته به‌روزترین و جدیدترین ایده‌ها را در اختیار مبلغ قرار دهد. مبلغ گاه یک ایده کلی دارد و با کمک هوش مصنوعی می‌تواند این ایده را جزئی کند و بداند ایده‌اش چقدر مورد نیاز زیست‌بوم و مردمان منطقه است.

برخی مبلغان گاه نمی‌دانند مطلب مورد نظر را چگونه به مخاطب انتقال دهند یعنی صرف داشتن محتوا کافی نیست بلکه شیوه بیان نیز مهم است که هوش مصنوعی در این حیطه نیز به کمک مبلغ می‌آید. در این راستا مخاطبان گرامی می‌توانند تبلیغ مفاهیم دینی همچون نماز یا زکات و … برای طیف مشخصی از مخاطب مثلاً نوجوانان را از هوش مصنوعی سوال و پاسخ‌های جالبی را دریافت کنند.

در این راستا کاربران باید شیوه پرامپت نویسی یعنی برنامه نویسی صحیح را بدانند و کنترل هوش مصنوعی را در اختیار بگیرند.

از دیدگاه شما مهم‌ترین کاربردها و مزیت‌های هوش مصنوعی برای تبلیغ دین چیست؟

سجاد شفیع‌پور:یکی از بهترین مزیت‌های هوش مصنوعی در حوزه تبلیغ دین، شخصی سازی است با این توضیح که در دنیای امروز که مملو از تکثر فکری است، هوش مصنوعی می‌تواند ناظر به ویژگی‌های هر شخص محتوا و راهکار و شیوه عمل بدهد و مطلب مختص هر فرد را تولید کند. برای تأیید این موضوع مخاطبان گرامی این مطلب می‌توانند با دادن مشخصات به هوش مصنوعی در یک موضوع خاص مثلاً آموزش نماز به دانش‌آموز دختر مقطع ابتدایی، مجموعه‌ای از محتوای کاربردی و اثرگذار را دریافت کنند.

تبلیغ را اگر صرفاً به معنی سخنرانی و خطابه نگیریم بلکه مصادیقی همچون کار رسانه‌ای را نیز تبلیغ بدانیم، هوش مصنوعی یک ابزار مهم و ضروری برای تبلیغ دین خواهد بود که می‌تواند انواع محتواهای متنوع را در انواع قالب‌های مختلف رسانه‌ای به دست بدهد. بازی رایانه‌ای، کلیپ، صوت، عکس و انیمیشن و … تأثیراتی به مراتب بیشتر بر کودک و نوجوان امروز دارد و هوش مصنوعی قابلیت بالایی در تولید این محصولات در اختیار مبلغ قرار می‌دهد.

جذاب‌سازی محتوای تبلیغی، صحت‌سنجی و ارزشیابی مخاطب، شناسایی فرهنگ جامعه و استعدادهای مخاطبان با طراحی آزمون‌ها و دادن راهکارها برای افزایش اثرگذاری تبلیغ دین، پاسخ به نیازهای مبلغ از خلاصه کردن کتاب تا معرفی منابع و محتواها و …، طراحی برنامه‌ریزی آموزشی و… از دیگر ظرفیت‌های هوش مصنوعی در حوزه تبلیغ دینی هستند.

تبلیغ دین در چه صورت می‌تواند در امر بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی موفق عمل کند؟

رضا اسماعیلی:اگر نگاه ما به مقوله تبلیغ دین و ابزارهای نوین امروزی اصلاح نشود هر ابزاری از جمله هوش مصنوعی می‌تواند محل آسیب باشد. مبلغ بناست مواد و محتوایی را در قالب سخنرانی و خطابه به مخاطبان خود انتقال دهد تا بتواند در احساس، اندیشه و رفتار افراد تأثیر ایجاد کند یعنی تربیت و پرورش را شکل دهد. یک زمانی خطیب و مبلغ، قرآن و نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه یا دیگر منابع دینی را باز می‌کرد و مطالبش را برای سخنرانی خود آماده می‌کرد.

پرسش اینجاست که آیا امروز با ظهور هوش مصنوعی، این ابزار باید متن سخنرانی مبلغ را آماده کند؟ که پاسخ قطعاً خیر است زیرا اگر بناست مبلغ تکیه صد در صدی به هوش مصنوعی داشته باشد، عملاً باید قید مطالعه و پژوهش و نیز روش بیان صحیح و در نتیجه تأثیرگذاری در مخاطب را بزند.

هوش مصنوعی بناست به مبلغ کمک کند تا سیر مطالعه و تحقیقش تکمیل شود و بتواند منابع و محتواهای دیگری را سریع‌تر به دست بیاورد. اما بنا نیست مبلغ صفر تا صد کارش را به این ابزار بسپارد تا طبق برنامه آن پیش برود.

هوش مصنوعی را باید هم یک فرصت و هم یک تهدید نه فقط در تبلیغ دین بلکه در همه زمینه‌ها بدانیم و به نظر می‌رسد هنوز نتوانستیم برای بسیاری از این فرصت‌ها و تهدیدها در حوزه تبلیغ دین پاسخ و واکنشی درخور پیدا کنیم.

نگاه و مبنای عالی این است که همه ابزارهای نوین ضد دین است و همیشه باید دقت داشته باشیم که ابزارهای نوین در کنار ظرفیت‌ها، بُعد ضد تبلیغ دین هم دارند و باید با این مبنا، عمل کنیم و در گام اول، طلبه باید در حد عالی تجهیز شود.

آیا هوش مصنوعی جای مبلغ را خواهد گرفت؟

سجاد شفیع‌پور:این پرسش را از ۲ نگاه یعنی نگاه مخاطب و نگاه مبلغ می‌توان پاسخ داد. از نگاه مخاطب، هوش مصنوعی جای مبلغ را خواهد گرفت چرا که این ابزار توانایی و کارایی بسیاری دارد و تمام نیاز مخاطب را پاسخ می‌دهد. یعنی نگاه مخاطب امروز در حال سوق یافتن به این سمت است که وقتی هوش مصنوعی می‌تواند پاسخ سوالات شرعی را در کسری از ثانیه بدهد یا نیازهای مرا به دانستن راجع به این یا آن مطلب دینی بدهد چه نیازی به مبلغ و عالم دینی وجود دارد.

از نگاه مبلغ اما تبلیغ صرفاً بیان مطلب نیست بلکه باید نتیجه بدهد و به مرحله تفهیم و اقناع مخاطب برسیم و این نگاه را روحانیت باید در جامعه ایجاد کند. به نظرم مبلغان در این زمینه عقب هستند اگرچه کارهای خوبی در حوزه علمیه انجام می‌شود. مبلغ ما هنوز به این احساس خطر نرسیده که هوش مصنوعی جای مبلغ را می‌گیرد.

نوجوان ما در منزل حتی بدون نیاز به نصب فیلترشکن به راحتی در کسری از ثانیه می‌تواند به انواع محتواهای مستهجن از طریق هوش مصنوعی و متناسب با ذهن و ویژگی‌های خودش دست یابد. مبلغ اگر خودش را مسلط و جامعه را تفهیم نکند، فضای مساجد و منبرهای ما دچار آسیب خواهد شد.

رضا اسماعیلی:اگر تبلیغ را یک شغل محسوب کنیم، ضرورت دارد که طلبه خودش را مجهز به هوش مصنوعی کند چرا که خواه ناخواه این ابزار به سرعت فراگیر خواهد شد و چه بسا بسیاری از مشاغل با وجود هوش مصنوعی موضوعیت نخواهد داشت لذا این ضرورت باید در حوزه علمیه جریان‌سازی شود اگرچه کارهای جدی در این زمینه آغاز شده است.

مسئله جدی‌تر این است که به اندازه اتفاقاتی که به سرعت در عالم رقم می‌خورد باید نیروی مجهز و توانمند در حوزه داشته باشیم و برای هوش مصنوعی نیز باید حوزوی عالم و توانمند متناسب با سرعت فزاینده پیشرفت، در اختیار داشته باشیم. اگر به این مهم توجه نشود قطعاً از جریان عقب خواهیم ماند حال آنکه طلبه باید بتواند نه فقط در ایران بلکه در دنیا تبلیغ مؤثر و کارآمد برای دین داشته باشد.

در کشور و البته در استان چهارمحال و بختیاری دوره‌هایی برای هوش مصنوعی برای طلاب و روحانیون حوزه علمیه برگزار می‌شود اما کفاف نیاز و اصل مطلب را نمی‌دهد و اینها جرقه‌ای است که باید ادامه یابد تا بتوانیم بگوییم کار اثرگذار انجام شده است.