اوتیسم نوعی ناتوانی رشدی عصبی است که علائم آن در تمام بیماران یکسان نیست. چون اوتیسم نشانه‌های گوناگونی دارد و علائم می‌تواند خفیف تا شدید باشد، این عارضه غالباً اختلال طیف اوتیسم (ASD) گفته می‌شود. به طور کلی کودک مبتلا به اوتیسم در سه حوزه تعامل اجتماعی، برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی، تخیل و شناخت در درجات مختلف مشکل دارد و بنابراین ممکن است به شیوه‌ای غیرعادی به اتفاقات جهان پیرامون خود واکنش نشان دهد. بیماران مبتلا به اوتیسم شیوه تفکرخشک و تغییرناپذیری دارند.

اوتیسم چیست؟

اوتیسم نوعی اختلال رشدی است که انواع مختلفی دارد. کودکان مبتلا به اختلال‌های طیف اوتیسم با علائم متنوعی روبرو می‌شوند. کودکان غالباً علائمی رفتاری، مانند تکرار بعضی کارها، علائم اجتماعی مانند برقرار نکردن تماس چشمی و علائم ارتباطی را از خود نشان می‌دهند که شدت آنها از خفیف تا شدید متغیر است. برخی کودکان اوتیستیک از حرف زدن امتناع می‌کنند و بعضی مانند آدم آهنی حرف می‌زنند.

سندرم آسپرگر

سندرم آسپرگر نوعی اوتیسم با کارکرد بالا است، والدین کودکان دچار این اختلال از مزایای گفتاردرمانی برای کمک به فرزندشان متعجب می‌شوند. کودکان دچار نشانگان آسپرگر تاخیر رشدی در زبان ندارند و غالباً می‌توانند گفتگویی موثر و قابل فهم داشته باشند. بااین حال کودکان مبتلا به این گونه خفیف از اوتیسم به شیوه‌ای غیرعادی صحبت می‌کنند. والدین متوجه می‌شوند که فرزندشان با لحنی یکنواخت یا بسیار سریع حرف می‌زند، با دیگران تماس چشمی برقرار نمی‌کند و حتی هنگام صحبت درباره موضوعی هیجان‌برانگیز و احساسی، احساسات و عواطف وی در صورت‌اش نمودار نمی‌شود. کودک که بزرگتر می‌شود، توجهی غیرعادی به یک یا دو موضوع خاص نشان می‌دهد و مدام درباره آنها صحبت می‌کند. همچنین کودک گفتگوهایی یک طرفه دارد و زمانی طولانی بدون وقفه درباره یک موضوع خاص صحبت می‌کند و به تلاش‌های مخاطب خود برای تغییر موضوع توجه نشان نمی‌دهد. گفتار درمانی با رویکرد عمل‌گرا روشی سودمند برای کمک به کودکان دچار سندرم آسپرگر است. متخصص گفتاردرمانی قواعد مربوط به تعاملات زبان اجتماعی را به کودک آموزش می‌دهد. این قواعد شامل حفظ فاصله مناسب با مخاطب و آموزش نشان دادن حالات مختلف در چهره است. همچنین کودک یاد می‌گیرد که به چشمان مخاطب خود نگاه کند و با ضرب‌آهنگی طبیعی صحبت کند. فراگیری تعبیر صحیح زبان نیز ضروری است. کودکان مبتلا به سندرم آسپرگر غالباً زبان بدن، لحن صدا و ظرافت‌های زبانی مانند کنایه یا اغراق را متوجه نمی‌شوند. برای مثال شنیدن جمله آن‌قدر گرسنه‌ام که می‌توانم یک اسب را بخورم، باعث گیج شدن کودک می‌شود و فکر می‌کند منظور گوینده واقعاً این است که می‌خواهد اسب بخورد.

اوتیسم با عملکرد پایین

کودکان مبتلا به اوتیسم با عملکرد پایین نمی‌توانند به درستی به پرسش‌ها جواب بدهند و نیازها و خواسته‌های ابتدایی خود را به زبان بیاورند. دایره لغات این کودکان در مقایسه با هم‌سن و سالان خود بسیار محدود است. برخی کودکان اوتیستیک اصلاً حرف نمی‌زنند یا بسیار کم صحبت می‌کنند. گفتاردرمانی برای آن دسته از کودکان مبتلا به اوتیسم با عملکرد پایین که مهارت‌های ارتباطی بسیار محدودی دارند یا از این مهارت بی‌بهره‌اند، بسیار سودمند است. متخصص گفتاردرمانی روش‌های ارتباط غیرکلامی و زبان بدن را به کودک آموزش می‌دهد. همچنین بعضی کودکان اوتیستیک با استفاده از وسایل الکترونیک سخنگو یا تایپ کردن به جای حرف زدن پیشرفت می‌کنند. استفاده از کارت‌های تصویری نیز تکنیک موثری برای گفتاردرمانی اوتیسم است. گفتاردرمانگر کارت‌هایی را به کودک نشان می‌دهد که تصاویری، ترجیحاً از موضوعات مورد علاقه کودک، مانند فوتبال یا اسباب بازی محبوب وی، روی آنها کشیده شده است. کودک با تکرار کردن یاد می‌گیرد که اگر کارت مربوط به تصویر خوانده شده را به متخصص بدهد، شیء مرتبط را دریافت خواهد کرد. متخصص گفتاردرمانی به تدریج بر روی زبان کودک کار می‌کند. گفتار درمانی کودکان اوتیسم با عملکرد پایین فرایندی زمان‌بر است. متخصص تکالیفی را به والدین می‌دهد تا در خانه با فرزندشان انجام دهند.

مشکلات ارتباطی در کودکان اوتیستیک

متخصص گفتاردرمانی وجود نشانه‌ها، علائم و الگوهای رفتاری زیر را در کودکان اوتیستیک بررسی می‌کند و به درمان آنها می‌پردازد:

مهارت‌های ارتباطی

• محدودیت گفتاری
• ناتوانی در بیان خواسته‌های ابتدایی
• تکرار کردن حرف‌ها (اکولالیا یا پژواک‌گویی)
• واکنش نشان ندادن به مکالمه یا جواب ندادن سوالات
• انجام ندادن دستورهای ساده
• صحبت کردن با تن صدای متفاوت، برای مثال کودک برخلاف بقیه هم‌سن وسالان خود در یک جمع با تن صدای بالا حرف می‌زند.

مهارت‌های اجتماعی

• کاهش تماس چشمی
• بی‌توجهی به دیگران یا اجتناب از برخورد با اطرافیان
• مهارت‌های اجتماعی ضعیف یا تمایل به تنها بازی کردن
• شریک نشدن با دیگران
• مشکل برای دوست‌یابی
• بیان احساسات در زمان نامناسب یا دشواری در بیان عواطف
• ناراحتی از نوازش و لمس شدن توسط دیگران

الگوهای رفتاری

• دلبستگی غیرعادی به اشیاء
• علاقه‌مندی‌های غیرعادی
• ترس‌های عجیب یا نترسیدن از خطرهای واقعی
• اختلالات خواب
• حساسیت یا عدم حساسیت به صدا، بافت، لمس، مزه یا نور
• علاقه یا نفرت عجیب به بعضی غذاها

درمان مشکلات ارتباطی کودکان اوتیستیک

درمان کودکان اوتیسم با توجه به سن، سطح ارتباطی و توانایی کلی کودک انتخاب می‌شود. در ادامه درمان‌های معمول گروه‌های سنی مختلف را به اختصار توضیح می‌دهیم، البته هر روش درمان متناسب با نیازهای خاص بیمار تغییر داده می‌شود.

خردسالان (غیرکلامی)

متخصص گفتاردرمانی به والدین یاد می‌دهد که چگونه ارتباط موثری را با فرزندشان در محیط خانه برقرار کنند و از او حمایت کنند. والدین در زمینه مهارت‌های شنیداری و توجه، مهارت‌های غیرکلامی، زبان بدن، برقراری ارتباط از طریق تبادل تصویر (PECS) و رشد واژگان اولیه با فرزندشان تمرین می‌کنند. روش تبادل تصویر به کودکان یاد می‌دهد که برای خواستن یک شیء از تصویر آن استفاده کنند. این روش یک برنامه نظام‌مند است که تمایز قائل شدن بین نمادها و روش ساخت جملات ساده را به کودک آموزش می‌دهد. تمرین کردن با والدین و ارائه ابزارها، راهکارها و حمایت از ایشان رویکردی غیرمستقیم است که به کودکان کمک می‌کند تا به قابلیت ارتباطی کامل خود برسند. در این روش والدین متوجه می‌شوند که چه تغییراتی را باید در گفتار خود ایجاد کنند و چگونه از فرزندشان حمایت کنند تا امور روزمره‌ای مانند صرف غذا، استحمام، خرید و لباس پوشیدن به فرصتی برای یادگیری زبان تبدیل شود.

کودکان دبستانی (کلامی)

متخصص گفتاردرمانی بر گسترش دایره لغات و جمله‌سازی متمرکز می‌شود و به اطرافیان کودک شیوه استفاده از برنامه‌ها وسایل کمکی دیداری را در مدرسه آموزش می‌دهد تا کودک بتواند در کلاس درس ارتباط برقرار کند. همچنین متخصص برنامه‌هایی را به مدرسه ارائه می‌دهد و آموزگاران را نیز راهنمایی می‌کند. این سال‌های ابتدایی برای رشد ارتباطی آینده بسیار مهم است، کودکان اوتیستیک غالباً نمی‌توانند در این مرحله با هم سن و سالان خود تعامل داشته باشند و با دیگران درباره امور روزمره گفتگو کنند. همچنین متخصص گفتاردرمانی با کودک، والدین و آموزگاران وی تمرین می‌کند تا رشد مهارت‌های زبانی و اجتماعی کودک بهبود یابد. وسایل کمکی و برنامه‌های بصری نیز مفید است، متخصص برای تهیه برنامه، سامان‌دهی و نظم بخشیدن به فعالیت‌های روزمره از تصویر استفاده می‌کند. گفتاردرمانگر به کودک کمک می‌کند تا وقایع بعدی را با توجه به اشارات همسان پیش‌بینی کند و به این ترتیب تغییرات روزمره کمتر او را مضطرب کند. این نوع مداخله برای کودکان اوتیسمی که با نگاه کردن بهتر یاد می‌گیرند و تغییر نگران‌شان می‌کند، مفید است. برنامه قابلیت گفتگو یا Talkability روش بسیار موثری برای درمان کودکان اوتیسم در این سن است. این برنامه کاربردی والدین را در زمینه آموزش مهارت‌های مردمی به فرزندشان کمک می‌کند. به این ترتیب کودک افکار و احساسات دیگران را با در نظر گرفتن زبان بدن، حالت صورت و لحن صدا متوجه می‌شود. متخصص طرح درمان مخصوص کودکان دبستانی اوتیستیک را با در نظر گرفتن نیازهای فردی ایشان تعدیل می‌کند.

نوجوانان

متخصص برای درمان اختلال اوتیسم نوجوانان از گونه‌های قدیمی‌تر گفتاردرمانی، مانند درک شنیداری، گسترش دایره واژگان (مخالف و مترادف) و شیوه نگارش انشاء بهره می‌گیرد، البته باز هم برنامه درمان به فراخور نیازهای بیمار تغییر داده می‌شود. درمان نوجوانان اوتیستیک معمولاً بر رشد مهارت‌های اجتماعی از طریق جلسات گروهی و خصوصی مختلف مبتنی است. هدف این است که نوجوان بتواند با تقطیع روابط اجتماعی به مراحل با مدیریت آسان‌تر، ارتباط موثری را در محیط‌ها و موقعیت‌های مختلف برقرار کند. متخصصین گفتاردرمانی غالباً در این گروه‌ها از برنامه درباره‌اش حرف بزن استفاده می‌کنند، محورهای این برنامه عبارت‌اند از: زبان بدن (تماس چشمی و وضعیت بدن)، مهارت‌های مکالمه (شروع مکالمه، پیگیری موضوع، اظهارنظر مرتبط و اتمام مکالمه) و مهارت‌های دوستیابی. به این ترتیب نوجوان اوتیستیک می‌تواند سناریوهای اجتماعی مختلف را پیش از رویارویی با آنها در جهان واقعی، در محیطی امن تمرین و درباره آنها بحث کند. همچنین گفتاردرمانگر سبک‌های ارتباطی مختلف و تفاوت قائل شدن بین تن صدای تهاجمی و قاطع را به بیمار آموزش می‌دهد. متخصص در این مرحله از رشد به تئوری مهارت‌های ذهنی و شیوه درک موقعیت از طریق بررسی شرایط، تن صدا، زبان بدن، نگاه و حالت صورت نیز می‌پردازد. همچنین متخصص گفتاردرمانی با مدرسه نوجوان اوتیستیک نیز ارتباط برقرار می‌کند تا از اجرایی شدن و تحکیم برنامه مهارت‌های اجتماعی در مدرسه مطمئن شود. متخصص گفتاردرمانی بهترین برنامه ارتباطی و زبانی را با همکاری نوجوان اوتیستیک، والدین، آموزگاران و اطرافیان وی تهیه می‌کند.