با ۱۰ میلیون تومان نمی شود گنبد شیخ لطف الله را نجات داد ایسنا

داود اسدالله وَش ـ مرمتگر بناهای تاریخی ـ در ادامۀ گفت‌وگوهای ایسنا با موضوع بررسی وضعیت نگهداری و مرمت آثار تاریخی در ایران، در این باره اظهار کرد: درست است که در سال‌های اخیر اخبار نگران‌کننده‌ای از نحوه مرمت آثار تاریخی منتشر شده است، اما اجازه دهید ابتدا مقدمه‌ای عرض کنم تا بتوانیم با تعریفی دقیق‌تر وارد این گفت‌وگو شویم. ما در مرمت، واژه‌ای داریم با عنوان «حفاظت و مرمت»؛ در واقع، هدف اصلی ما در این فرآیند، حفاظت است و این حفاظت، مقدم بر هر اقدام عملی دیگری است. این مسیر، پیش‌نیازهایی دارد که نخستین آنها مستندسازی است. به محض مواجهه با یک بنای تاریخی ــ فرض کنید بنایی که تاکنون حتی ثبت هم نشده است ــ نخستین کاری که صورت می‌گیرد، مستندسازی آن است؛ تهیه عکس، نقشه، فتوگرامتری و هر نوع داده‌ای که بتواند وضعیت موجود آن اثر را به ثبت برساند.

او ادامه داد: از همین نقطه، فرآیند مرمت آغاز می‌شود. اقدامات بعدی، برای تکمیل این مسیر حفاظتی خواهد بود. برای حفاظت از یک اثر تاریخی، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها به‌صورت پله‌پله انجام می‌شود. نخستین گام، مستندسازی است. سپس آسیب‌شناسی، تهیه طرح مرمت، اجرای طرح و در نهایت احیای بنا که بتوان به آن کاربری مشخصی داد، از جمله تبدیل آن به موزه، مرکز بازدید عمومی و یا هر نوع بهره‌برداری که بقاء اثر را تا حدودی تضمین کند و آن را به نسل‌های آینده منتقل سازد. هر اقدامی که برای حفاظت از آثار تاریخی صورت می‌گیرد، اهمیت بالایی دارد. من به‌عنوان کسی که سال‌ها در این عرصه فعال بوده‌ام، به یاد دارم که در گذشته، حتی میان دانشجویان معماری و مرمت، حساسیتی نسبت به بناهای تاریخی ــ چه باستانی و چه خانه‌های قدیمی ــ وجود نداشت. اما امروز، خوشبختانه فضای عمومی جامعه تغییر کرده است. شما هر صفحه‌ای در فضای مجازی یا سایت‌های خبری را که باز کنید، خواهید دید که مردم نگرانند که «این بنای تاریخی در حال تخریب است، چرا رسیدگی نمی‌شود؟» این دغدغه اجتماعی، جای امیدواری دارد. مردم نسبت به آثار تاریخی حساس‌تر شده‌اند و این خود یک گام مثبت است.

اسدالله وش اضافه کرد: گام دوم این است که آیا این قضاوت‌ها و نگرانی‌ها بر پایه اطلاعات دقیق و تخصصی است؟ گاهی کسی که خبری را منتشر می‌کند یا درباره مرمتی قضاوت می‌کند، تخصصی در این حوزه ندارد. باید پرسید آیا این اخبار راستی‌آزمایی شده‌اند؟ چندین بار پیش آمده است که دوستانی از من پرسیده‌اند «فلان خبر مرمت را دیده‌ای؟ نظر تو چیست؟» من چون با افراد درگیر در آن پروژه‌ها در تماس هستم، اطلاع دقیق‌تری دارم و موارد متعددی را شاهد بوده‌ام که خبری که منتشر شده، اساساً صحت نداشته است.

این مرمتگر افزود: مثلاً چند سال پیش، قطعه‌ای کوچک از کاشی‌های کاخ گلستان فرو افتاده بود، فردی عکس آن را منتشر کرد و خبر تا سطح وزیر وقت میراث فرهنگی هم رسید. بعداً مشخص شد این کاشی مربوط به مرمت اخیر بوده و موضوع، آن‌گونه که تصور می‌شد، نگران‌کننده نبود. البته وجود این حساسیت‌ها مفید است اما باید دید این حساسیت به‌حق است یا نه.

این مرمتگر با اعتقاد بر اینکه وضعیت مرمت از نظر تئوریک در ایران به هیچ وجه بد نیست، گفت: حتی می‌توانم بگویم در مقایسه با کشورهای هم‌سطح‌مان، از جمله مصر، ترکیه و چین، جایگاه بسیار خوبی داریم. در یکی از کنفرانس‌هایی که در شهر رم برگزار شد و کشورهایی مانند ایتالیا، روسیه، چین، مصر و ترکیه حضور داشتند، رئیس ایتالیایی کنفرانس بارها از مرمت‌های اصولی ایران یاد کرد. گفتنی‌ است که ما اصول مرمت را تا حدود زیادی از ایتالیایی‌ها آموخته‌ایم. بسیاری از شرکت‌های مرمتی ایتالیایی پیش از انقلاب در ایران فعالیت می‌کردند و تأثیر زیادی بر سلیقه مرمتی در کشور ما داشته‌اند. البته، نمی‌توان از خطاهای مرمتی، به‌ویژه در استان‌هایی که از مرکز فاصله دارند، چشم‌پوشی کرد. حتی در مرکز نیز چنین خطاهایی وجود داشته است. یکی از نمونه‌های مشهور، مرمت گنبد شیخ لطف‌الله یا مسجد جامع عباسی در اصفهان است. این‌ها نباید اتفاق می‌افتاد. اما نکته مهم این است که جامعه نسبت به این خطاها آگاه شده و آنها را اشتباه می‌داند. این یعنی فرهنگ حفاظت در کشور ما رشد کرده است و هنوز جای پیشرفت دارد.

اسدالله وش وضعیت اقتصادی کشور را یکی دیگر از دلایل بحران مرمت دانست و اظهار کرد: ما متأسفانه در وضعیت اقتصادی قرار نداریم که جنبش‌های بزرگ مرمتی راه بیفتد. تعداد آثار تاریخی ما آن‌قدر زیاد است که اگر دولتی بخواهد تنها مستندسازی اولیه آن‌ها را انجام دهد، باید تمام فعالیت‌های دیگر را کنار بگذارد. طبیعی‌ است که در چنین شرایطی، اخبار بد زودتر از اخبار خوب منتشر می‌شود. مثلاً مرمت کاروانسرای وکیل کرمان که ما چند سال پیش انجام دادیم، با استقبال خوبی روبه‌رو شد، اما بسیاری از مردم از آن بی‌خبرند. در مقابل، خطای مرمت مسجد شیخ لطف‌الله هنوز در اذهان مانده است.

او درباره ضعف‌های مرمتی و راه‌های جبران آن‌ها، توضیح داد: مرمت، فرآیندی پله‌پله است که از مستندسازی و آسیب‌شناسی آغاز می‌شود، سپس به تهیه طرح مرمت و در نهایت عملیات اجرایی می‌رسد. اگر هر یک از این مراحل به درستی طی نشود، نتیجه مطلوبی حاصل نمی‌شود. بیشتر خطاهای مرمتی ناشی از آن است که مراحل اولیه به‌درستی انجام نشده‌ است. اگر مصالح، آسیب‌ها و مبانی نظری اثر به‌خوبی شناخته نشوند، طرح مرمتی مناسبی هم تدوین نخواهد شد و اگر پیش از شروع عملیات اجرایی، این طرح به‌خوبی مکتوب و تحلیل نشده باشد، آن‌گاه تصمیم‌گیری‌های لحظه‌ای و سلیقه‌ای جایگزین کار علمی خواهد شد.

این مرمتگر همچنین درباره نگاه وزارت میراث فرهنگی به مقوله مرمت، گفت: از زمانی که گردشگری به این وزارت‌خانه الحاق شد، نوعی تغییر رویکرد رخ داد. وقتی شما اثر تاریخی را صرفاً با هدف بهره‌برداری گردشگری مرمت می‌کنید، سلیقه وارد کار می‌شود. هدف از مرمت، دیگر حفاظت صرف نیست، بلکه کاربری‌سازی با هدف جذب گردشگر است. این نگاه می‌تواند جهت‌گیری مرمتی را تحت‌تأثیر قرار دهد. در مورد «مافیای مرمت»، با صراحت باید بگویم که من از سال ۱۳۸۰ تاکنون در این حوزه فعالیت داشته‌ام و هرگز چیزی به‌نام «مافیای مرمت» مشاهده نکرده‌ام. آنچه گاه از آن به مافیا یاد می‌شود، بیشتر به سوء‌تفاهم‌هایی در فرآیند واگذاری پروژه‌ها یا ضعف در اطلاع‌رسانی بازمی‌گردد. کسانی که وارد پروژه‌های مرمتی می‌شوند، بیشتر با سرمایه شخصی و انگیزه فرهنگی فعالیت می‌کنند و نیازی به مافیا ندارند. متأسفانه وزارت میراث فرهنگی در سال‌های اخیر در حوزه‌ رسانه‌ای فعالیت چشم‌گیری نداشته است. این مسئله همواره یکی از دغدغه‌های شخصی بنده بوده است. جای سؤال دارد که وقتی برنامه‌ای تاریخی در دست اجراست، چرا مستندسازی نمی‌شود؟ چرا از این پروژه‌ها فیلم تولید نمی‌شود؟ وزارتخانه نباید صرفاً با ساخت کلیپ‌هایی تبلیغاتی از آثار تاریخی، مانند تخت‌جمشید، فعالیت رسانه‌ای خود را محدود کند. وزارتخانه میراث فرهنگی باید از کوچک‌ترین اقدامات در موزه‌ها تا مهم‌ترین فعالیت‌ها در سایت‌های تاریخی، همه را به‌طور مستند ثبت و منتشر کند. این اقدام علاوه‌بر فرهنگ‌سازی، می‌تواند در مقابل موج اخبار منفی، تصویر روشنی از عملکرد سازمان ارائه دهد.

او همچنین درباره نحوه واگذاری پروژه‌های مرمتی به پیمانکاران اظهار کرد: در خصوص صندوق احیا باید اشاره کنم که این نهاد در آغاز کار، ماموریت مشخصی داشت، حفاظت از بناهای تاریخی از طریق واگذاری آنها به بخش خصوصی برای مرمت و بهره‌برداری، تحت نظارت دولت. این سازوکار هم به حفظ بنا کمک می‌کرد و هم سود معقولی برای سرمایه‌گذار به همراه داشت. با این حال، در سال‌های اخیر، متاسفانه ماموریت صندوق دچار انحراف شده است. فعالیت‌هایی مانند فرش و صنایع‌دستی به آن الحاق شده و در مواردی، اوراق دولتی به‌جای پرداخت دستمزد به شرکت‌های مرمتی داده شده است. همچنین قراردادهایی با رقم‌های بسیار پایین بسته شده است که با واقعیت‌های میدانی هم‌خوانی ندارد. برای نمونه، در یکی از مناقصه‌ها، هزینه طراحی مرمت یک بنای تاریخی حدود یک میلیارد تومان برآورد شده بود، عددی منطقی از نگاه متخصصانی با سابقه چندین دهه فعالیت در این حوزه. اما نهایتاً یک تیم دو یا سه نفره با پیشنهاد ۱۰۰ میلیون تومان، برنده مناقصه شد. طبیعی‌ است که چنین تیمی نمی‌تواند با این بودجه، تمام مراحل ضروری مانند مستندسازی، آسیب‌شناسی، طراحی، گزارش‌نویسی و جلسات تخصصی را به‌درستی انجام دهد. این شیوه‌ برگزاری مناقصه‌ها، به‌طور مستقیم بر کیفیت مرمت تاثیر منفی گذاشته است.

او افزود: برای بناهایی چون مسجد شیخ لطف‌الله نیز، رویکرد مناقصه‌محور مناسب نیست. این بنا منحصربه‌فرد است و نمی‌توان کیفیت مرمت آن را به رقابت بر سر قیمت واگذار کرد. لازم است وزارتخانه میراث فرهنگی شخصاً وارد عمل شود و از استادان برجسته‌ کاشی‌کاری کشور دعوت کند تا با حداکثر دقت و احترام، این پروژه را به انجام رسانند. چنین رویکردی باید در مورد سایر آثار بی‌بدیل مانند گنبد مسجد امام (عباسی) نیز لحاظ شود.

اسدالله وش گفت: در مجموع، فرآیندهای واگذاری پروژه‌های مرمتی در حال حاضر با اشکالات جدی مواجه است. تعیین سقف‌های غیرواقعی برای قراردادها و حضور افراد کم‌تجربه در مناقصه‌ها، منجر به افت محسوس کیفیت شده است. فردی که تازه وارد این عرصه شده، نمی‌تواند با بودجه‌ محدود، مدارک و نقشه‌های تخصصی و باکیفیت ارائه دهد. در نتیجه، طرح نهایی فاقد پشتوانه‌ فنی لازم برای اجرا خواهد بود. وقتی قیمت واقعی یک فعالیت مرمتی ۲۰۰ هزار تومان (برای مثال) است، نمی‌توان انتظار داشت با ۱۰ هزار تومان همان کیفیت حفظ شود. این روند، نهایتاً بر کیفیت کار تاثیر مستقیم می‌گذارد.

انتهای پیام