کتیبه های صحن عتیق حرم مطهر، نماد پیوند وقایع تاریخی تحولات معماری ایسنا

مهدی صحراگرد ۲۸ مهرماه، در نشست تخصصی «تحلیل تاریخی کتیبه‌های صحن عتیق حرم رضوی» که در مکتب بافت مشهد برگزار شد، اظهار کرد: کتیبه‌ها معتبرترین سندهای تاریخی هستند که به صورت رسمی بر روی بناها نصب شده‌اند و پس از تایید نهایی متولیان و حاکمان زمان، وقایع و اطلاعات معماری را با بالاترین دقت به ما منتقل می‌کنند. همچنین در منابع تاریخی که معمولا بازنویسی شده‌ و دستخوش تغییرات هستند، اغلب اختلافاتی دیده می‌شود، اما کتیبه‌ها جزئیات دقیق‌تری را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند.

وی به دوره‌های مختلف تاریخی موثر بر صحن عتیق حرم مطهر اشاره کرد و گفت: چهار دوره صفوی، افشاری، قاجار و دوره معاصر، به ترتیب بر تحولات و شکل‌گیری این صحن تاثیرگذار بوده‌اند. همچنین، صحن عتیق در ضلع شمالی مرقد امام رضا (ع) قرار گرفته‌است و خیابان تاریخی مشهد که از دوره صفوی شکل گرفته‌است، درست از میان آن عبور می‌کند و این ساختار شهری از اهمیت بالایی برخوردار است.  

این دکترای تاریخ تطبیقی بیان کرد: بر اساس مستندات تاریخی، پیش از دوره صفوی، تنها ایوان جنوبی که به ایوان «طلایی» معروف است، در این محل وجود داشته‌ است. این ایوان که در قرن نهم ساخته شده‌ است، ورودی مجموعه حرم بود و اکنون به «ایوان امیرعلی شیرازی» مشهور است. همچنین با توجه به کتیبه‌ای که بر پیشانی این ایوان نصب شده‌ است، نقش وزیر تیموری، شاه سلطان حسین میرزا در ساخت این ایوان نیز مشاهده‌ می‌شود.

صحراگرد با اشاره به روایت‌های متفاوت درباره زمان ساخت صحن عتیق گفت: در این خصوص دو روایت اصلی وجود دارد، منجم باشی ساخت صحن را در سال ۱۰۱۰ هجری قمری ذکر کرده‌ است، در حالی که اسکندر منشی سال ۱۰۲۱ را محتمل‌تر می‌داند، که با توجه به کتیبه‌ها و سایر مستندات، سال ۱۰۲۱ از صحت بیشتری برخوردار است.

وی افزود: هیچ کتیبه‌ای دقیقا سال ساخت اولیه صحن را اعلام نمی‌کند، اما دو کتیبه مهم از دوره صفوی وجود دارد، که توسط خطاط دربار صفوی، علیرضا عباسی، نوشته شده‌اند و نشان‌دهنده تاریخچه تعمیرات و بازسازی‌های دوره صفوی هستند.

این تحلیلگر هنر اسلامی، درخصوص کتیبه‌های تعمیراتی دوره شاه عباس دوم، بیان کرد: این کتیبه‌ها در سال ۱۰۵۹ هجری قمری نصب شده‌اند، و نه تنها مرمت صحن را ثبت کرده‌اند، بلکه سوالی مهم را نیز به وجود آورده‌اند؛ اینکه چرا پس از کمتر از ۴۰ سال، این بنای تازه ساخته شده مجدداً نیازمند تعمیر شده است؟

صحراگرد خاطرنشان کرد: هیچ سند تاریخی یا گزارشی از زلزله یا حادثه طبیعی که باعث این تعمیرات شده باشد، موجود نیست و این موضوع هنوز برای پژوهشگران محل ابهام است. همچنین در دوره‌ قاجار نیز کتیبه‌هایی وجود دارد که به تعمیرات و نگهداری صحن عتیق مربوط می‌شود، از جمله کتیبه‌ای بر پشت ایوان خانه که متعلق به دوره ناصرالدین شاه است و اشاره به شاه عباس صفوی دارد.

وی به نقش اصلی کتیبه‌های صحن عتیق حرم مطهر اشاره کرد و گفت: کتیبه‌های صحن عتیق حرم مطهر، نه تنها اطلاعات دقیقی درباره تاریخچه بناها و تعمیرات ارائه می‌دهند، بلکه نقش مهمی در پیوند دادن وقایع تاریخی، تحولات معماری و اهمیت مذهبی این صحن دارند. همچنین کتیبه‌ها زبان رسمی ثبت تاریخ‌اند، که هر پژوهشگر تاریخ هنر اسلامی باید به دقت به آنها توجه کند.

کتیبه‌ها؛ معتبرترین سندهای تاریخی-معماری هستند

این دکترای تاریخ با اشاره به اهمیت کتیبه‌ها به‌عنوان معتبرترین سندهای تاریخی-معماری، گفت: کتیبه‌ها، به‌عنوان رسمی‌ترین سندهای ثبت وقایع تاریخی، به ما اطلاعات بسیار دقیق‌تری نسبت به منابع مکتوب و دست‌نویس می‌دهند، زیرا این کتیبه‌ها پس از تأیید متولیان وقت و حکمرانان نصب و کمتر دچار تحریف و تغییر می‌شدند.

صحراگرد ادامه داد: در کتیبه‌ای نشان داده می‌شود، که علی قبادبیک، فردی بدون وابستگی خانوادگی خاص، اما کاملاً وفادار به شاه، از سوی شاه مأمور مدیریت پروژه تعمیرات صحن بوده است. همچنین کتیبه‌ای که در دوره قاجار بازنویسی شده‌ است، متن اصلی آن متعلق به دوره صفوی است و نشان می‌دهد که علی قبادبیک نقش کلیدی در کنترل و نظارت بر مرمت حرم داشته‌است.

وی افزود: یکی از نکات قابل توجه دوره صفوی، بازسازی و نوسازی درب ایوان ساعت در سال ۱۰۶۰ هجری قمری است، که به دستور شاه عباس دوم انجام شده‌است. این بازسازی، تنها ۴۰ سال پس از ساخت اولیه صحن عتیق، نشان‌دهنده میزان خرابی و نیاز شدید بنا به تعمیر بوده‌ است و از سؤالات مهم تاریخ صحن عتیق محسوب می‌شود؛ اینکه چرا پس از کمتر از نیم قرن این نیاز مبرم به مرمت پیش آمده است؟ و بررسی‌های زلزله‌شناسی و منابع تاریخی تا کنون پاسخ قاطعی به این پرسش نداده‌اند.

 تحلیلگر هنر اسلامی به دوره پس از زلزله مخرب سال ۱۰۸۴ هجری قمری اشاره کرد و گفت: این زلزله، موجب آسیب‌های جدی به بخش‌های مختلف حرم از جمله مسجد گوهرشاد و ایوان مقصوره شد. همچنین، کتیبه‌های بازسازی‌شده این دوره به خط محمدرضا امامی، خطاط مشهور دوران شاه عباس دوم، گواهی بر تلاش‌های گسترده مرمتی پس از این حادثه طبیعی است.  

صحراگرد درباره وقایع مربوط به ایوان طلا و طلاکاری‌های دوره نادرشاه افشار، گفت: منابع تاریخی در خصوص سال دقیق آغاز طلاکاری این ایوان اختلاف نظر دارند؛ برخی سال ۱۳۴۲ و برخی سال ۱۳۴۵ هجری قمری را ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد طلاکاری به عنوان نذری از سوی نادرشاه پیش از رفتن به جنگ افغان‌ها آغاز شده‌است و پس از بازگشت و پیروزی، تکمیل شده‌است.

وی افزود: از جمله کتیبه‌های برجسته این دوره، کتیبه کمرکش ایوان طلا به خط محمدعلی ابن سلیمان رضوی است، که از خاندان مشهور رضوی بوده‌ است و فعالیت موروثی در حوزه خطاطی و هنرهای اسلامی داشته است. این کتیبه با خط ثلث دو طبقه و رنگ‌آمیزی دقیق، زیبایی و شکوه دوره افشاریه را به نمایش می‌گذارد. همچنین کتیبه‌ای شامل قصیده‌ای در مدح امام رضا(ع) در ایوان وسط صحن نیز یادآور اوج هنر و ادب این دوره است.

دکترای تاریخ تطبیقی به دوره قاجار و تعمیرات صورت گرفته در این دوران اشاره کرد و گفت: بر خلاف دوره‌های صفوی و افشاری که هزینه‌ها عمدتاً توسط دربار پرداخت می‌شد، در دوره قاجار این هزینه‌ها از محل موقوفات تأمین شده‌اند. این تغییر منبع مالی نشان‌دهنده تحول در نحوه حمایت از هنر و معماری مذهبی در ایران آن دوره است.  

ثبت متون کتیبه‌ها؛ می‌تواند گره‌گشای بسیاری از ابهامات تاریخی باشد

صحراگرد بیان کرد: مطالعات دقیق کتیبه‌ها، به ویژه متونی که کمتر در منابع تاریخی منعکس شده‌اند، ابزار بی‌بدیلی برای شناخت تاریخ معماری و فرهنگ حرم امام رضا(ع) هستند. از سوی دیگر، ثبت این متون و مقایسه آن‌ها با روایات مکتوب می‌تواند گره‌گشای بسیاری از ابهامات تاریخی باشد.
وی اضافه کرد: این پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از کتیبه‌های دور ایوان‌های چهارگانه صحن عتیق به خط محمدحسین شهید مشهدی نوشته شده‌ است که کیفیت خط او، در حد کیفیت خط محمدرضا امامی، خطاط برجسته دوره صفوی بوده‌ است.

این تحلیلگر هنر اسلامی گفت: در بررسی‌های انجام شده، کتیبه‌ای از سال ۱۲۶۲ هجری قمری بر روی ایوان عباسی کشف شده‌ است، که مربوط به فعالیت‌های استاد رضا مشهدی به عنوان هنرمند و ناظر مرمت‌ها بوده‌ است. همچنین سندهای تاریخی نشان می‌دهد که بخشی از تامین مالی مرمت‌ها از موقوفات آستان قدس و توسط افرادی مانند حاجی میرزا موسی‌خان انجام شده‌است.  

صحراگرد خاطرنشان کرد: یکی از نکات برجسته این پژوهش اشاره به یک کتیبه کاشی‌کاری هفت‌رنگ در بالای پشت‌بام صحن است، که به حدیثی درباره اهمیت زیارت امام رضا(ع) اشاره دارد و احتمالاً مربوط به دوره ناصرالدین شاه است. این کتیبه به خط محمد شهید مشهدی نوشته شده‌ است و نشان از استمرار فعالیت این خاندان خطاط تا اواسط قرن سیزدهم هجری دارد.

وی به اهمیت مدیریت متمرکز موقوفات آستان قدس اشاره کرد و گفت: با فرمان ناصرالدین‌شاه و گردآوری ۵۵۰ نفر از مجتهدین مهم دوره، نظام مدیریتی جدیدی شکل گرفت و این اقدام باعث افزایش درآمدها و بهبود گسترده در مرمت‌ها و توسعه ساختارهای حرم شد.

این دکترای تاریخ اظهار کرد: کتیبه‌هایی از دوره مظفرالدین شاه قاجار نیز بررسی شده‌اند، که نشان‌دهنده اقدامات گسترده مرمتی از جمله ساماندهی آبراه‌ها و خیابان‌های منتهی به حرم است. این مرمت‌ها در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی انجام شده‌ است و بخشی از تحول گسترده در حوزه مدیریت آستان قدس محسوب می‌شود.  

صحراگرد ادامه داد: بررسی‌های تاریخی و کتیبه‌نگاری‌های مربوط به این دوره نشان می‌دهد، که مرمت‌های حرم امام رضا(ع) تنها به بخش‌های داخلی محدود نبوده‌ است و شامل بهبود تاسیسات محیطی و زیرساخت‌های اطراف نیز می‌شود.

وی افزود: این پژوهش که با استناد به اسناد موجود آستان قدس و کتیبه‌های به‌جامانده صورت گرفته‌ است، بیانگر اهمیت پیوستگی تاریخی و هنری مرمت‌ها و نقش موثر خاندان‌های خطاط و مدیران موقوفات در حفظ و توسعه حرم رضوی است.

این دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیل هنر اسلامی، بیان کرد: کتیبه‌های دوره فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین‌شاه، نشان‌دهنده انجام تعمیرات گسترده در چهار ایوان اصلی صحن عتیق است. به طور خاص، سال‌های ۱۲۶۱ و ۱۲۷۲ هجری قمری (معادل اواخر دوره قاجار) شاهد یک پروژه عظیم مرمتی بودند، که از منابع موقوفات تأمین مالی شده‌ بود. اسناد مربوط به خرید هزاران کاشی و نقش هنرمندان مثل محمد تقی کاشی‌پز نیز، در این پروژه موجود است. همچنین، کتیبه‌های هشت ضلعی پشت بام گنبد حرم که به حدیث اهمیت زیارت امام رضا(ع) اشاره‌ دارند، به دوره ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردند، و نشان می‌دهند که فعالیت‌های هنری و مرمتی تا دهه ۱۲۷۰ هجری قمری ادامه داشته‌ است.

صحراگرد ادامه داد: یکی دیگر از نکات جالب توجه، تغییر نام خیابان مظفریه به یاد مظفرالدین شاه است، که در کتیبه‌های آن دوره به چشم می‌خورد. گرچه این نامگذاری ماندگار نشد، اما بازتابی از اقدامات عمرانی و توسعه‌ای در حرم است.

وی در ادامه گفت: در دوره پهلوی، اقدامات مرمتی و توسعه‌ای با شدت بیشتری دنبال شد. حجره‌هایی که پیش‌تر به عنوان انبار توسط بازاری‌ها استفاده می‌شد، به دستور مرتضی طباطبایی نایینی به آرامگاه خانوادگی تبدیل شد، که نه تنها نظم و زیبایی به فضای حرم بازگرداند، بلکه منابع مالی جدیدی برای آستان قدس ایجاد کرد.  

این تحلیلگر هنر اسلامی به یکی از شخصیت‌های شاخص دوره پهلوی اشاره کرد و گفت: یکی از شخصیت‌های شاخص در دوره پهلوی، طاهر رضوی است؛ مهندسی چندجانبه، ساعت‌ساز و خطاطی برجسته که نقش مهمی در بازنویسی و مرمت کتیبه‌های تاریخی حرم داشت. آثار او، از جمله پوسترهای تصویری مرتبط با حمله قزاق‌ها به حرم، بخش ارزشمندی از تاریخ معاصر آستان قدس را تشکیل می‌دهند.

صحراگرد بیان کرد: آخرین مرمت‌های مهم در حرم مربوط به دهه ۱۳۶۰ و پس از انقلاب اسلامی است؛ دوره‌ای که با مرمت‌های گسترده کاشی‌کاری و مقاوم‌سازی بناها همراه بود. در این دوره، کاشی‌کاران و معمارانی همچون محمد نیکبخت و عزت‌الله کدخدایی، یادگارهای خود را بر بناها ثبت کردند، که سندی مهم برای تاریخ تعمیرات و اقدامات عمرانی محسوب می‌شوند.

وی با اشاره به اهمیت پژوهش‌های دقیق و مستند در زمینه هنر و معماری اسلامی حرم امام رضا(ع) تصریح کرد: این پژوهش‌ها که بر اساس بررسی کتیبه‌ها و اسناد تاریخی انجام شده‌ است، افق‌های تازه‌ای را برای شناخت روند تاریخی، هنری و فرهنگی آستان قدس رضوی گشوده‌ است و نشان می‌دهد که چگونه این مکان مقدس در طول تاریخ با پشتوانه اعتقادی و هنری، همواره به عنوان یک مرکز مهم مذهبی و فرهنگی توسعه یافته‌ است.

انتهای پیام