به گزارشسراج24؛ جامعه مسلمانان با قریب بیش از یک پنجم جمعیت جهان نقش مهمی در تحولات جهانی ایفا می کنند. در گذشته تمدن اسلامی علاوه بر گستردگی مرزهای جغرافیایی، پیشرفت چشمگیر در علم اعم از فلسفه، طب، ریاضیات، هنر و معماری و صدور آن به سایر کشورها از جمله ویژگی های مسلمانان شناخته می شد. پس از انقلاب اسلامی بار دیگر مسئله توانمندی مردم مسلمان در رشد و توسعه علمی و فناوری نمایان و مطالعاتی در راستای شکل گیری مجدد تمدن اسلامی در قالبی جدید صورت گرفته است. امروزه بحث فناوری های نوین ارتباطی و فضای مجازی، به عنوان یکی از ابزارهای پرکاربرد از جمله مسائلی است که در جوامع اسلامی هم از جهت توسعه بدون مرز و هم از جهت اثرگذاری بر سبک زندگی افراد مورد بحث است. توسعه و گسترش فضای مجازی در جوامع اسلامی و آسیب های ناشی از آن در کنار وابستگی مردم به استفاده از این فناوری نشان می دهد که نمی توان آینده تمدنی بدون وجود فضای مجازی را متصور بود. این امر نشان دهنده این است که هرگونه برنامه ریزی برای آینده کشورهای اسلامی نمی تواند بدون توجه به مسئله فضای مجازی صورت گیرد. از همین رو پژوهش حاضر به استخراج مولفه های توسعه ظرفیت های فضای مجازی برای تحقق تمدن اسلامی پرداخته است.

روش‌شناسی پژوهش
مسئله فضای مجازی و نسبت آن با تمدن نوین اسلامی، مسئله ای جدید با پیشینه تحقیقات ناکافی است؛ از این رو نیازمند استفاده از هر بیش از یک تکنیک روشی برای شناخت ابعاد موضوع بود. از همین رو نگاه حاکم بر این پژوهش اکتشافی بوده و از ترکیبی از روش های کیفی برای دستیابی به نتایج متقن استفاده شده است. مصاحبه با کارشناسان، تجمیع نظرات، تدوین پرسشنامه اولویت سنجی و دریافت اولویت های توسعه بر اساس سه دوره زمانی و نیازهای کشورهای اسلامی روندی است که پژوهش حاضر دنبال کرده است.

استخراج مولفه های توسعه ظرفیت فضای مجازی به منظور تحقق تمدن اسلامی
بر اساس آنچه از مصاحبه های انجام شده به دست آمد، ظرفیت های فضای مجازی که در نسبت با تمدن نوین اسلامی نیازمند تحقق و توسعه اند، در سه مقوله اصلی و ۱۱ مقوله فرعی دسته بندی شدند:

محتوای فرانهادی فضای مجازی
تحقق قابلیت های فضای مجازی با رویکرد نوسازی تمدن اسلامی و تثبیت و دوام آن، در وهله اول باید از نگاه جامع تمدنی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. این مسئله فراتر از یک مطالعه دانشگاهی صرف یا قرار گرفتن به عنوان بخشی از دستگاه های اجرایی خواهد بود. ظرفیت های فضای مجازی با نگاه تمدنی نیازمند مطالعاتی است که مسیر توسعه و نوآوری ها را ساماندهی و محتوای اطلاعاتی مناسب را فراهم کند. این محتوا در سه بخش قابل تقسیم بندی است:

فلسفه فناوری: ترکیب فناوری های وابسته به علوم مهندسی با مسائل انسانی، اگرچه ممکن است بیشتر حوزه انسانی را تحت تاثیر قرار دهد، اما در ایران و بیشتر کشورهای اسلامی، به عنوان واردکنندگان فناوری، توجهات جامعه مهندسی را جلب می کند؛ از این رو به جای آنکه ابعاد انسانی فناوری ها مورد توجه باشد، نهایتا بعد ابزاری عینی آن در دستور مطالعات دانشگاهی یا نهادهای توسعه دهنده قرار می گیرد. لذا تعیین تکلیف نسبت شناسی میان علم، فناوری و فرهنگ اسلامی، فضای مجازی را در اجزای تمدنی که محتمل فرض می شود، جهت دهی خواهد کرد؛ چراکه قابلیت های این ابزار در هر یک از این اجزا وابسته به تعریف دقیق فرهنگی از آن خواهد داشت؛
انتقال و ابداع علم متناسب: زمانی که تکلیف این نسبت ها روشن شود، در گام بعدی باید متناسب با فلسفه فضای مجازی، به بحث رویکرد انتقال یا ابداع علم پرداخت. بر این اساس احتمالا نیاز به انتقال علم یا علوم مرتبط با فضای مجازی به شکل کامل و توسعه آن متناسب با رویکرد معرفت شناسی اسلامی وجود خواهد داشت؛
سیاستگذاری: وقتی صحبت از سیاستگذاری می شود به این معناست که باید فضا یا شرایط یا نقشه ای ترسیم شود که همه مجموعه های مرتبط با فضای مجازی اعم از دستگاه ها تا دانشگاه ها و حتی خانواده ها در مسیری قرار گیرند که ترسیم شده است. لذا فراهم آوردن چنین شرطی، اجماع نهادها بر روی افق دیدی است که ترسیم شده است. شکل های توسعه فضای مجازی یا کشف ظرفیت ها یا حتی نوآوری در شکل های استفاده از این فضا وابسته به سیاستگذاری ها است، چراکه خط مشی ها اولا ایجادکننده فضای فکری شکوفایی هستند و ثانیا وضعیت موجود بی سامان فضای مجازی، در کشورهای اسلامی را نظم می بخشد؛
برنامه های اجرایی: یکی از مسائل مهم در توسعه ظرفیت های فضای مجازی رویکرد اجرایی سازی در حد توان ممکن است. این امر نیازمند دو مقوله مهم خواهد بود. نخست اینکه برنامه هایی در سطح اجرایی تدوین شود و دوم آنکه این برنامه ها در حد توان به منصه ظهور برسد تا بتوان آن را ارزشیابی کرد.

محتوای انسانی فضای مجازی
در فرآیند تمدن سازی و استقرار تمدن نوین اسلامی، توسعه هرچه بهتر فضای مجازی بستگی فراوانی به تربیت افراد بر اساس فرهنگ، عقاید، اهداف و سیاست های تدوین شده دارد. نهادهای ارائه دهنده این تربیت از خانواده آغاز و به نهادهای تخصصی مانند دانشگاه ها ختم می شود. مسئله مهم در این رویکرد، تربیت نیروهایی است که بتوانند ابزار فضای مجازی را ازهرجهت در راستای اهداف توسعه دهند:

کارشناسان مطالعات علوم انسانی: فضای مجازی به دلیل وسعت عمل آن تاثیرات فراوانی بر ابعاد مختلف یک جامعه دارد. شناسایی اثرات حضور هر وجه از فضای مجازی در هر وجه از جامعه و نیز مطالعات توسعه محور بر اساس قابلیت های آن، باید به صورت جدی وارد رشته های دانشگاهی شده یا به شکل تخصصی از سوی مراکز تحقیقاتی آموزش داده شود تا نیرویی که تربیت می شود متناسب فضای تمدنی بتواند مطالعات جامع الاطراف را انجام دهد؛
کارشناسان امنیت: وابستگی بیش از پیش سیستم های مختلف به فضای مجازی و بالاخص اینترنت طلب می کند که به همان میزان حساسیت های امنیتی بر این ابزار نیز افزایش یابد. در این راستا نیروهایی که تربیت می شوند باید در تمام دستگاه های مربوطه و نقاط حساس حضور داشته و نسبت به شناسایی مخاطرات امنیتی و نحوه مقابله با آن هوشمندانه عمل کنند؛
کارشناسان سخت افزار: در حال حاضر رشته مهندسی کامپیوتر گرایش سخت افزار جزوی از رشته های دانشگاهی در بیشتر کشورهای اسلامی است؛ اما اگر بنا به پوشش عمومی کشورها باشد، نیروهایی که در این تخصص تربیت می شوند علاوه بر آموزش های عمومی باید بتوانند در بخش نوآوری های متناسب با این گرایش نیز فعال شوند. از این رو توسعه این رشته جزو مسائلی است که باید انجام شود؛
کارشناسان نرم افزار: توسعه فضای مجازی با رویکرد تمدنی نیازمند آن است که هر مجموعه و نهادی متناسب با خدماتی که به مردم ارائه می دهد، برنامه های کابردی خود را متناسب با اهداف درون و برون سازمانی طراحی و ارائه دهد. مهم ترین تفاوت طراحی برنامه های کابردی بر این اساس با آنچه در حال حاضر در بسیاری از کشورها صورت می گیرد، اهدافی است که بر اساس آن ها نرم افزارها توسعه می یابند؛
تولیدکنندگان محتوا: ازآنجاکه بازسازی تمدن اسلامی نیازمند ارتقای بینش عموم افراد در جوامع اسلامی است، محتواهای تولید شده در فضای مجازی اعم از محتوای علمی، خبرها، سرگرمی و … باید با تدوین برنامه و بر اساس نیازهای منطقه ای و فرامنطقه ای و تامین نیازهای مختلف جامعه تدوین و منتشر شود. این مسئله نیازمند تربیت نیروی آشنا به تولید محتوا در سطوح مختلف جامعه خواهد بود که علاوه بر تمرکز بر رشته ای خاص، بتواند نگاه جامع الاطرافی به رشته های نزدیک و نیز مسائل مختلف و نیازهای جامعه داشته باشد.

افزارهای فضای مجازی
زمانی که صحبت از سخت افزارها یا نرم افزارها می شود، چشم صاحبان فناوری به سمت مراکزی است که یا با دستورالعمل ها و یا با سرمایه و خدمات مالی، از طرح ها حمایت می کنند. حتی با وجود توانمندی های فکری و انسانی، برنامه ریزی در سطح تمدنی نیازمند تدوین برنامه های حمایتی کلان برای دستیابی به اهدافی کلان تر خواهد بود:

سخت افزار: توسعه فضای مجازی و استفاده از تمام ظرفیتی که برای آن سیاستگذاری و برنامه ریزی می شود، نیازمند تامین سخت افزارهایی است که در هر قدم از توسعه بدان نیاز خواهد داشت. طبیعتا بخشی از این سخت افزارهای مورد نیاز در حال حاضر موجود است که باید برای دستیابی به آن ها تلاش کرد. بخشی نیز وابسته به پیشرفت های علمی و ایجاد دانش تولید خواهد بود؛
نرم افزار: در یک مجموعه تمدنی، باید افراد حداقل نیاز را به استفاده از نرم افزارهای خارجی داشته باشند و بتوانند فعالیت های مختلفشان را در بسترهای داخلی انجام دهند. این نرم افزارها اعم از شبکه های پیام رسانی، تبادلات تجاری و اقتصادی، تفریحات و سرگرمی، علمی و … را شامل می شود. این بخش به دلیل استفاده های فراوان عمومی، یکی از نقاط حساسی است که می تواند مورد سو استفاده قرار بگیرد و از سویی به دلیل آنکه نزدیک ترین ارتباط را با مردم دارد، بستر مناسبی برای انتقال فرهنگی به حساب می آید.

اولویت ها و دلایل و نیازهای توسعه فضای مجازی در سه دوره کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت
پس از جمع آوری و تدوین مصاحبه ها، پرسشنامه ای از مجموع آن ها تدوین شد که از کارشناسان تعیین اولویت ظرفیت های توسعه فضای مجازی را در سه وجه کوتاه مدت (حداکثر تا یک بازه زمانی ۵ ساله)، میان مدت (حداکثر تا یک بازه زمانی ۱۰ ساله) و بلندمدت (از بازه ۱۰ سال به بعد) با ارائه دلایلی از وضعیت کشورهای اسلامی و نیازها در این حوزه، طلب می کرد. با همین روش دلایل، نیازها و اولویت های هریک از این دوره ها احصا شد. نظرات کارشناسان نشان دهنده این امر است که در هریک از دوره ها این دلایل، نیازها و اولویت ها با دوره های دیگر متفاوت خواهد بود؛ با این حال نظر جمیع کارشناسان بر این بود که در انتقال اولویت ها در هر دوره، نیازهای دوره های قبل همچنان باید محفوظ باقی بماند و در صورت عدم تحقق چشم اندازهای تدوین شده هر دوره، تغییرات مورد نیاز به شکل بهینه به برنامه جدید منتقل شود. از این رو در برنامه بلندمدت، تمام دلایل و نیازهای دوره های کوتاه مدت و میان مدت به عنوان پیش زمینه وجود خواهد داشت.

جمع‌بندی
در دنیای امروز توسعه و گسترش فضای مجازی در جوامع اسلامی و آسیب های ناشی از آن در کنار وابستگی مردم به استفاده از این فناوری نشان می دهد که نمی توان آینده تمدنی بدون وجود فضای مجازی را متصور بود. از همین رو این پژوهش کوشید تا نگاه جدیدی را در خصوص ظرفیت های توسعه فضای مجازی در تحقق تمدن نوین اسلامی ارائه کند؛ لذا با نگاه اکتشافی به سراغ کارشناسان حوزه های مرتبط رفته و طی مصاحبه هایی نیمه ساخت یافته و سپس تدوین پرسشنامه، ظرفیت ها و اولویت ها را شناسایی کرد. مجموع یافته ها نشان می دهد که می توان در ۱۱ بخش، قابلیت های فضای مجازی را توسعه داد. توجه به این حوزه ها در راستای نیازهای جوامع اسلامی، در کوتاه مدت می تواند موجب بهبود وضعیت تاثیرگذاری فضای مجازی بر مردم شده و در بلندمدت فضای مجازی را تبدیل به ابزاری در جهت خدمت به فرهنگ اسلامی و تسریع تشکیل تمدن نوین اسلامی خواهد کرد.

سیده فاطمه نعمتی