تاریخ ظهور هنر نقاشی (بخش اول)

تاریخ هنر نقاشی در ایران به چندین هزار سال پیش باز می‌گردد. به طوری که در استان لرستان، تصاویر نقاشی شده بسیاری از حیوانات و صحنه‌های شکار کشف شده است. نقاشی‌های کشف شده توسط دبلیو سمنر، در ارتفاعات مالیان بر روی دیوارهای ساختمان‌ها، در استان فارس، متعلق به 5000 سال پیش می‌باشد.

همچنین نقاشی‌های کشف شده روی ظروف سفالی در استان لرستان، در سیلک و یا حتی سایر اماکن باستان شناسی، ثابت می‌کند که هنرمندان این منطقه با هنر نقاشی آشنا بوده اند و تفکرات و نظراتی همسو با هنر داشته اند.

همچنین از دوره اشکانی، تعدادی نقاشی بر روی دیوارها که اکثرا در مناطق شمالی رودخانه فرات وجود دارند، به چشم می‌خورد.

یکی از تمامی این نقاشی‌ها نمایش صحنه شکار است که در این اثر، جایگاه سواران و حیوانات در این سبک از مینیاتور دیده می‌شود.

در نقاشی‌های دوره هخامنشی، تناسب و رنگ‌های مورد استفاده در آثار بی نظیر است. رنگ‌ها با توجه به نوع و طرح اثر، بدون سایه هستند. هرچند در برخی از موارد نوارهای سیاه سطوح، رنگارنگ بودن اثر را محدود می‌کردند.

مانی، نقاش ایرانی که حدودا در قرن 3 زندگی می‌کرد، یک نقاش ماهر و متخصص بود. تصور می‌شده که نقاشی‌های وی بخشی از معجزات زندگی او محسوب می‌شوند.

نقاشی‌های تورفان، کشف شده در بیابان گال منطقه ای واقع در استان ترکستان در کشور چین، به 840 تا 860 میلادی تعلق دارد. این نقاشی‌ها معمولا نقاشی‌های دیواری صحنه‌های شکار و یا پرتره‌های ایرانی را به نمایش می‌گذارند. در این نقاشی‌ها همچنین تصاویری از شاخه‌های درخت نیز در این نقاشی‌ها وجود دارد که به آن‌ها رنگ و بویی طبیعی می‌بخشد. نقاشی‌هایی که در دوره‌های اسلامی به تصویر کشیده شده اند، معمولا ظاهری آرام دارند و نسبت به دیگر آثار کمیاب ترند. مینیاتورهای ایرانی پس از سقوط بغداد جان گرفتند. به همین خاطر بود که از ابتدای قرن چهاردهم میلادی، کتاب‌های دستنویس با صحنه‌هایی از میادین نبرد، اعیاد و صحنه‌های شکار آراسته می‌شدند.

چین، شاید از قرن 7 به عنوان یک مرکز هندی، مهم‌ترین انگیزه هنر نقاشی در ایران بوده است. از آن زمان، بین نقاشان چینی بودایی و هنرمندان ایرانی رابطه برقرار شد و آن‌ها توانستند نظرات خود را با هم به اشتراک بگذارند.

از نظر تاریخی، مهم‌ترین تحول در هنر ایران، اتخاذ طرح‌ها و نقاشی‌های چینی است که با تصور خاص هنرمندان ایرانی آمیخته شده است. زیبایی و مهارت فوق العاده نقاشی‌های ایرانی برای توصیف، بی نظیر است. در سده‌های اول، پس از ظهور اسلام هنرمندان ایرانی شروع به زینت بخشیدن به کتاب‌های خود کردند. به همین دلیل مقدمه و حاشیه کتاب‌ها زینت یافته بود. همچنین این طرح‌ها تا سده‌های بعدی و در کنار اصول و قواعد دقیق به هنر روشنایی معروف شد.

در واقع هنر اشراق و آراستگی کتاب‌ها باعث پیشرفت مسیر سلطنت سلجوقیان، مغول و تیموریان شد. نقاشی‌ها از ابتدای دوره اسلامی به دلیل تعلق به مکتب بغداد شهرت داشت. مینیاتورهای مدرسه بغداد، شیوه و روش‌های نقاشی معمول دوره قبل از اسلام را کاملا از دست داده اند.

این نقاشی‌های خلاقانه، دارای ابعاد هنری لازم نیستند. مینیاتورهای مدرسه بغداد نیز متناسب نیستند و پرتره‌های آن‌ها نژاد سامی را نشان می‌دهند و در آن‌ها از رنگ‌های سبک استفاده می‌شود. هنرمندان مکتب بغداد پس از سال‌ها رکود، مشتاق ایجاد و نوآوری بودند. به همین دلیل دیدگاه‌های خاص این مکتب در ترسیم حیوانات و به تصویر کشیدن داستان‌ها است.

اگرچه مکتب بغداد با توجه به هنر پیش از اسلام تا حدودی سطحی و ابتدایی است، اما هنر مینیاتور ایرانی، در همان دوره در هر منطقه ای که در آن تبلیغ می‌شد، گسترده بود. این مناطق عبارت اند از: خاور دور، آفریقا و اروپا.

از میان کتابهای مصور به سبک بغداد می‌توان به "کلیله و دمنه" اشاره کرد. در این کتاب تصاویر بزرگ‌تر از حد معمول بوده و متناسب نیستند. همچنین در این نقاشی‌ها فقط از چند رنگ استفاده می‌شود.

بسیاری از کتاب‌ها و دست نوشته از 13 هفتم قرن‌ها با تصاویر از حیوانات، سبزیجات و تصاویر از افسانه‌ها و داستان‌های غنی شده است.

نمونه ای از قدیمی‌ترین مینیاتورهای ایران کتابی به نام "منافع الحیوان" (1299 ق) است. این کتاب ویژگی‌های حیوانات را شرح می‌دهد. تاریخ طبیعی از طریق داستان‌های باستانی در این کتاب آمیخته و روایت شده است.

موضوعات متنوع این کتاب، به تصاویر بی شماری احتیاج دارد که در آشنایی خواننده با هنر نقاشی ایرانی بسیار مهم است. رنگ‌ها روشن است و بعد از سبک قدیمی مدرسه بغداد است.

پس از حمله مغول، مدرسه جدیدی در ایران ظاهر شد. این مدرسه کاملاً تحت تأثیر سبک چینی و مغول بود. این نقاشی‌ها همه به سبک چینی دقیق، خشک، بی تحرک و خالص هستند.

امپراطوران مغول، پس از حمله به ایران، تحت تأثیر هنر ایرانی قرار گرفتند و نقاشان را ترغیب به ابتکار پادشاهان پیشین ایران کردند.

از جمله خصوصیات هنر ایرانی که در نقاشی‌های سبک مغول نیز قابل مشاهده است، می‌توانیم مواردی مانند ظرافت‌ها، آهنگ‌های تزئینی و خطوط کوتاه را بیان کنیم. سبک نقاشی‌های ایرانی خطی بوده و ابعادی نیست. هنرمندان در این زمینه خلاقیت و اصالت خاصی نشان داده اند.

هنرمندان دربار سلطنتی مغول نه تنها از تکنیک‌ها بلکه از مضامین ایرانی نیز استقبال کردند. بخشی از کار آن‌ها شامل به تصویر کشیدن شاهکارهای ادبی ایران از جمله "شاهنامه" فردوسی بود. هرچند در میان تمامی مضامین، پرتره گرایی مورد توجه واقع شد.

برخلاف مدارس بغداد و مغول، آثار بیشتری از مدرسه هرات باقی مانده است. بنیانگذاران سبک نقاشی به نام مکتب هرات، اجداد تیمور بودند و این مدرسه به دلیل مکانی که در آن تأسیس شده بود نامگذاری شد.

کارشناسان هنری معتقدند که در دوره تیمور، هنر نقاشی در ایران به اوج رسیده بود. در این دوره، استادان برجسته، مانند کمال الدین بهزاد، لمس جدیدی به نقاشی ایرانی داشتند. دوره تیموریان از سال 1370 تا 1405 میلادی ادامه یافت. در این دوره، هنر مینیاتور در کتاب‌ها، به بالاترین درجه پیشرفت رسید و اکثر نقاشان مشهور در این دوره زندگی خود آثار نفیسی را به جهان عرضه داشتند.