خانه لاجوردی، شاهکار استاد حسن معمارباشی در قلب تاریخی قم ایسنا

علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: محله باغ‌پنبه یکی از محله‌های تاریخی شهر قم است که خانه‌های ارزشمندی مانند خانه یزدان‌پناه، لاجوردی، سلامتی‌ها در آن قرار دارند. گذر تاریخی باغ‌پنبه نیز به اهمیت این محله افزوده و خیابان‌های عمار یاسر و باجک را به یکدیگر متصل می‌کند. خانه لاجوردی در این محله و در جنوب شرقی خانه سلامتی‌ها واقع شده است.

وی ادامه داد: یکی از ویژگی‌های شاخص این بنا، معماری آن است که توسط استاد حسن معمارباشی، از معماران برجسته ایران، طراحی و اجرا شده است؛ وی سازنده تیمچه بزرگ قم و صحن اتابکی حرم حضرت معصومه (س) نیز بوده است. بخش شرقی حیاط مرکزی این خانه نیز توسط شاگرد وی ساخته شده و به‌احترام استاد، این بخش با ارتفاعی کمتر طراحی شده است.

غلامی تابش تصریح کرد: پلان این خانه بسیار زیبا و دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است. از دیگر بخش‌های شاخص آن می‌توان به سردر ورودی، هشتی، حیاط مرکزی، ایوان‌های ستون‌دار، فضاهای شاه‌نشین، بخش‌های خدماتی، حمام، آب‌انبار، مطبخ و حوض اشاره کرد که همگی بیانگر معماری اصیل ایرانی هستند.

وی عنوان کرد: پلان خانه به‌صورت مستطیلی و کاملاً درون‌گرا طراحی شده است؛ فضاهای مختلف ترکیبی از ایوان‌ها، اتاق‌ها و بخش‌های خدماتی هستند که در اطراف دو حیاط اندرونی و بیرونی جای گرفته‌اند. پس از عبور از سردر ورودی، فضای هشتی قرار دارد که اضلاع آن، به‌جز دو ضلع شمالی و جنوبی، تقریباً برابر است. پوشش سقف هشتی با شیوه خفته‌وراسته اجرا شده است.

وی اضافه کرد: در سمت شمال غربی هشتی، طاق‌نمایی قرار دارد که با دو پله به حیاط کوچکی با پلان هشت و نیم‌هشت راه پیدا می‌کند. همچنین، طاق‌نمای شمالی با پنج پله به ایوان ستون‌دار شرقی این حیاط کوچک متصل می‌شود. در جبهه غربی این حیاط، فضای معماری خاصی وجود ندارد و فضای زیرزمین سمت شرقی با حیاط مرکزی بزرگ مشترک است. در جبهه‌های شمالی و جنوبی حیاط، فضاهای دو طبقه (زیرزمین و همکف) به‌صورت قرینه طراحی شده‌اند.

این مدرس دانشگاه گفت: سکوهای اطراف حیاط با آجرکاری پوشانده شده و ایوان‌های آن روی ستون‌های سنگی استوار هستند، در ضلع غربی حیاط، فضاهای شاه‌نشین قرار دارند که دارای هفت ورودی چوبی هستند؛ بین این ورودی‌ها، چراغ‌دان‌هایی برای تأمین روشنایی داخلی و خارجی تعبیه شده است.

وی بیان کرد: در طرفین فضای زیرزمین، دو دالان زیبا طراحی شده که ارتباط بین دو حیاط را برقرار می‌کنند. بااین‌حال، مسیر ارتباطی دالان شمالی به حیاط غربی مسدود شده است. این زیرزمین از هر دو حیاط نور می‌گرفته، اما متأسفانه برخی از نورگیرهای مرتبط با حیاط کوچک، امروزه مسدود شده‌اند.

غلامی تابش افزود: در جبهه شرقی حیاط مرکزی، فضاهای طبقه همکف به‌صورت تودرتو به یکدیگر متصل هستند. پوشش این فضاها از نوع کلیل و با استفاده از تیرهای چوبی اجرا شده است. در این بخش، زیرزمینی وجود دارد که دارای یک حوض سنگی کوچک بوده و به احتمال زیاد، نقش مطبخ را ایفا می‌کرده است. پوشش این فضا به شیوه طاق‌وتویزه و به روش قمی‌پوش ساخته شده است.

این پژوهشگر اعلام کرد: آب‌انبار خانه در جبهه جنوبی حیاط مرکزی قرار گرفته و احتمال می‌رود که حمام نیز در کنار آن بوده باشد، هرچند امروزه تغییرات زیادی در این قسمت اعمال شده است. مسیر دسترسی به پشت‌بام از هر دو حیاط و از سمت جنوبی بنا فراهم شده است. این خانه نمونه‌ای ارزشمند از معماری سنتی ایران است که با طراحی درون‌گرا و فضاهای متناسب، کاربردی و زیبا، هویت تاریخی و فرهنگی قم را به نمایش می‌گذارد.

آب‌انبار در خانه‌های تاریخی قم؛ نمادی از تدبیر معماری سنتی

وی تاکید کرد: آب‌انبار یکی از بخش‌های مهم خانه‌های تاریخی قم به شمار می‌رود که با هدف ذخیره و تأمین آب آشامیدنی ساکنان ساخته می‌شد. در گذشته، به دلیل نبود شبکه لوله‌کشی و اقلیم گرم و خشک قم، آب‌انبارها نقشی حیاتی در تأمین آب موردنیاز خانه‌ها ایفا می‌کردند. این فضاها که معمولاً در زیرزمین و یا بخش جنوبی حیاط قرار داشتند، با طراحی خاص خود، امکان نگهداری آب خنک و سالم را برای مدت طولانی فراهم می‌کردند.

غلامی تابش تصریح کرد: آب‌انبارهای خانه‌های قدیمی قم معمولاً با مصالحی مانند آجر و ملات ساروج ساخته می‌شدند که مانع از نشت آب و فساد آن می‌شد. این فضاها اغلب دارای سقف گنبدی یا پوشش طاق‌وتویزه بودند که علاوه بر استحکام، به تنظیم دمای داخلی آب‌انبار نیز کمک می‌کرد. دسترسی به آب‌انبار از طریق چندین پله ممکن بود که معمولاً در بخش‌های کم‌نور خانه تعبیه می‌شدند تا از تبخیر و گرم‌شدن آب جلوگیری شود.

نمونه‌ای از آب‌انبار در خانه‌های تاریخی قم

این مدرس دانشگاه اظهار کرد: خانه‌ تاریخی لاجوردی، نمونه‌ای از این تدبیر معمارانه را در خود جای داده‌است. در این خانه‌ها، آب‌انبارها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ارتباط مستقیمی با فضاهای خدماتی مانند مطبخ و حیاط داشته باشند. در برخی موارد، آب‌انبارها علاوه بر تأمین آب شرب، به‌عنوان مخزن ذخیره آب برای مصارف شست‌وشو و آبیاری نیز استفاده می‌شدند.

وی بیان کرد: امروزه با تغییر سبک زندگی و توسعه شبکه آب‌رسانی شهری، بسیاری از این آب‌انبارها کاربری خود را از دست داده‌اند و برخی از آن‌ها دچار تخریب شده‌اند. بااین‌حال، این بخش از معماری خانه‌های تاریخی قم، نه‌تنها یادگاری ارزشمند از تدابیر سنتی برای سازگاری با محیط‌زیست است، بلکه می‌تواند در دوران بحران آب الهام‌بخش راهکارهای جدید برای مدیریت منابع آبی باشد. حفاظت و مرمت این بناهای ارزشمند، گامی در جهت حفظ میراث معماری و فرهنگی این شهر خواهد بود.

انتهای پیام