هنر سفالگری در دوره‌های تاریخی (بخش پنجم)

در آغاز قرن یازده میلادی سلسله جدید سلجوقی‌ها به ایران آمدند و کشور را تحت حکومت خود متحد کردند. این دوران تحت سلجوقیان در ایران با تمام سختی ها، بیش از یک و نیم قرن ادامه یافت، اما با این حال پیشرفت بزرگی در ادبیات، فلسفه، معماری و در همه زمینه‌های هنر ایران دیده شد. سلجوقیان به عنوان هنرمندان بزرگ هنر شناخته می‌شوند و حمایت خود آنها را برای هنرمندان ایرانی برای احیای سنت‌های پیش از اسلام و این موضوع توسعه تکنیک‌های جدیدی را در زمینه ساخت فلزات و سفال سازی برای ایران امکان پذیر ساخت.

مهم‌ترین دستاورد تولید کنندگان گلدان‌ها، معرفی یک ماده ی تازه ی ترکیبی سفید رنگ بود. این آثار بسیار زیبا دارای بدنه سفید بودند که این موضوع، کاربرد لعاب قلیایی را برای آن‌ها آسان‌تر می‌کرد؛ بدنه این ظروف به طور قابل توجهی نازک‌تر و یا حتی کمی هم شفاف بود. به این ترتیب، گلدان‌ها تقریبا به ظاهر ظروف ساخته شده در چین نزدیک بودند و این موضوع مایه غرور خاورمیانه بود.

در آن زمان، شهرهایی مانند ری، کاشان، جورجان و نیشابور به مراکز اصلی تولید سفال ایرانی تبدیل شدند. تحت حمایت سلجوقی انواعی از گلدان ایرانی تولید شده است، که در ادامه آن‌ها را نام خواهیم برد.

• محصولات سفید

• محصولات شیشه‌ای تک رنگ

• محصولات حک شده

• محصولات رنگ و لعاب‌دار

• محصولات زیرزمینی نقاشی شده

• شیشه‌های براق

نوع دیگری که باید به این دسته‌ها اضافه شود، ظروف نجله است که همچنین از طریق تغییرات و اصلاحات قابل توجهی ساخته شده است. همچنین لازم به ذکر است که در حالی که سلجوقی‌ها در واقع به سمت نیمه دوم قرن 12 جایگزین سلسله خوارزمشاهیان شده بودند، به لحاظ هنری روند مشابهی در ایران تا زمان حمله به مغول ادامه یافت.

دوره الخانج (1258-1334 م)

تهاجم مغول‌ها در سال‌های 1220 و 1221 میلادی بخش بزرگی از ایران را تخریب کرد. در این کارها به ویژه شهرهای ویرانی مانند ری، نیشابور و جورجان (قدیمی گرگان) که قبلا مهم‌ترین مراکز سفال ایرانی بودند نیز مورد اصابت مغولان قرار گرفتند. هر چند در این سال‌ها شهر کاشان، که توسط مغول‌ها ویران شد، به سرعت بهبود پیدا کرد و روند تولید سفال در این شهر ادامه یافت.

فرمانداران مغولی و ایلخانی، که از جانب خانۀ بزرگ در مغولستان ایران حکومت می‌کردند، به زودی از بقیه امپراتوری جدا شدند و یک سلسله مستقل ایجاد کردند. سرمایه جدید آن‌ها ابتدا در مراغه و بعدا در تبریز در شمال غربی ایران بود. آن‌ها اسلام را پذیرفتند و آداب و رسوم، فرهنگ و زبان ایران مورد قبول آن‌ها قرار شد.

با این حال، بهبودی از آن ویرانی بسیار بزرگ، خیلی کم بود و آن‌ها هنوز هم نتوانسته بودند ایران را مانند قبل آباد سازند. تا پایان قرن بیست و یکم پروژه‌های ساختمانی جدیدی آغاز نشد. رشید الدین همدانی، نخست وزیر ایران در آغاز قرن 14، و نیز یک محقق، در میان دیگر فعالیت‌های فرهنگی برای تدوین کتاب معروف جامع التواریخ (تاریخ جهانی) دست‌نویس که غالبا با نقاشی‌های مینیاتور نشان داده شده و به زبان فارسی و عربی نوشته شده است.

همانطور که قبلا ذکر شد، آثار و ظروفی که تا امروزه شناخته شده بود، عمدتا در کاشان بافته شده اند که محصولات تولیدی شفاف، زیرزمینی و رنگ آمیزی براق در این شهر ادامه یافت. با این حال، تا پایان سال 13 و آغاز قرن چهاردهم میلادی، مراکز سفال جدیدی ظاهر شدند. یکی از این‌ها در شمال غربی، احتمالا در تخت سلیمان، جایی بود که عباس خان مغول (1265-1281 میلادی) یک کاخ را برای خودش ساخته بود. البته همان طور که قبلا دیده بودیم، این آثار با کاشی‌های لوزی و لجوردینا تزئین شده بود. با این حال، تخت سلیمان باید با یکی دیگر از مناطق تولید کننده سفال، یعنی منطقه سلطان آباد (اراک مدرن)، که شامل نه تنها شهر، بلکه حداقل بیست یا سی ده و روستا بود، مرتبط بوده است. علاوه بر جنوب، کرمان مرکز دیگری شد و به زودی نیز سفال مشهد مشهود می‌شود. به غیر از این مراکز اصلی، چندین ناحیه تولید کننده سفالگری وجود داشت که بیشتر آنها هنوز مشخص نشده است.

سفالگری این دوران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم کرد:

• محصولات کاشان

• سلطان آباد و سفالگری تخت سلیمان

• محصولات كرمان

• محصولات جورجان

• کالاهای استان‌های دیگر

سفالگری تیموری (1370-1502 میلادی)

در سال 1393 میلادی، حمله دیگری به ایران رخ داد. این بار تیمور بود که با یک ارتش بزرگ به سمت ایران به حرکت در آمد، و در آن زمان تمام کشور را فتح کرد و بسیاری از شهرهای مانند جورجان، اصفهان، شیراز و کرمان را نابود ساخت. تیمور اکثر هنرمندان را با سرمایه خود در سمرقند به هنر مشغول ساخت. بنابراین سمرقند مرکز اصلی هنرهای فارسی مانند معماری و دکوراسیون معماری شد.

با این حال، دوران طلایی هنر تیموریان تا زمان سلطنت شاهرخ (1404-1447 میلادی) آغاز نشد. شاهرخ، خود مدافع هنرهای ایرانی از قبیل خوشنویسان بود. در آن زمان، نقاشی مینیاتور ایرانی رشد کرد و ساختمان‌های مذهبی زیبا در تمام قلمرو تیموریان احداث شد.