تحلیل سیره نبوی در حکمرانی اخلاق اسلامی ایسنا

حسین مهدی رکن آبادی، عضو اندیشکده مطالعات راهبردی دانشگاه آزاد اسلامی در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده، نوشته است: بی گمان میان سیاست و حکمرانی رابطه تنگاتنگ و استواری برقرار است. سیاست، بیانگر چگونگی اداره کشور و ملت از سوی حکمرانی هاست. اصول قواعد و شیوه‌های هر دولت و حکومت نسبت به روابط با دولت‌ها و ملت‌های بیرونی و دیگر شهروندان جامعه جهانی سیاست خارجی آن کشور گفته می‌شود.

بنابراین میان حکومت و سیاست ارتباط تنگاتنگی است که برای شناخت هر حکومتی، شناخت سیاست‌های آن کشور می‌تواند مهم و مفید باشد. حکومت‌ها برپایه اهداف و ارزش‌ها و بینش و نگرشی خاص شکل می‌گیرد که می‌تواند حکومت نژادی و ملی صرف باشد و یا حکومتی برپایه‌های ارزش‌های ملی، دینی و یا فرهنگی ایجاد شود. از این رو بینش و نگرش و اهدافی که یک جامعه و دولت را شکل می‌بخشد می‌تواند در اصول سیاست‌های آن نیز تاثیرگذار و نقش آفرین باشد.

حکومتی که برپایه باورهای مذهبی شکل گیرد ممکن است دیگر مذاهب را به حاشیه عمل سیاسی براند و در حوزه سیاست‌های خارجی رفتارهای خویش را برپایه مذهب سامان دهد. اندیشه جهانی و بینش انسانی و باورهای راستین می‌تواند جامعه و دولت و سیاست‌های خاص را پدید آورد که در حوزه روابط بین الملل از نوعی برخوردهای باز و انفتاحی بهره مند باشد و در سیاست داخلی مانند افراد و شهروندان تفاوتی جزء به میزان مشارکت و حضور نگذارد. بنابراین می‌توان گفت که میان دولت‌ها و حکومت‌ها از سویی و سیاست‌های اتخاذ شده آنان از سوی دیگر با توجه به بینش و نگرش آنان تفاوت‌های ملموس و روشنی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

سیاست پیامبر (ص) در تصمیم گیری‌ها

سیاست پیامبر در تصمیم گیری هایشان این گونه بود که جمیع جهات را در نظر گرفته و سپس تصمیمی متناسب با مصلحت اسلام و در جهت اهداف خویش، اتخاذ می‌کردند. پیامبر هرگز حاضر نبود از هر وسیله‌ای برای پیشبرد اهداف خویش و احیاناً کسب محبوبیت در بین مردم استفاده کند. مثلا وقتی ابراهیم فرزند ایشان در سال ۱۰ هجری درگذشت، خورشید ساعتی از روز گرفت و مردم گفتند از جهت فوت ابراهیم است اما پیامبر فرمودند خورشید و ماه دو نشانه از نشانه‌های خدایند و برای مرگ یا زندگی کسی نمی‌گیرند.

پیامبر همواره در تصمیم گیری‌ها، جایگاه ارزش‌ها را حفظ می‌کرد و این ارزش‌ها را هم از قرآن الهام می‌گرفت. مثلا باتوجه به اهتمام بسیار زیاد قرآن و اسلام به علم آموزی و کسب معرفت، پیامبر در غزوه بدر خطاب به اسیران دشمن اعلام کرد: هر اسیری که یک نفر مسلمان را سواد بیاموزد آزاد خواهد شد. یعنی جایگاه و ارزش علم آموزی در نزد پیامبر آنقدر بالاست که حاضر است به خاطر آن، اسیران دشمن را (که پرواضح است از آنان می‌توان بهترین بهره برداری سیاسی، نظامی یا اقتصادی کرد) آزاد نماید.

پیامبر همیشه در کارهای سیاسی با قدرت عمل می‌کردند و همچنین به کارهای فرهنگی نیز اهتمام ویژه‌ای داشتند و آن‌ها را در سرلوحه برنامه‌های خود قرار می‌دادند. مثلا وقتی به بیعت عقبه اول (با ماهیتی فرهنگی) و بیعت عقبه دوم (با ماهیتی سیاسی) که میان پیامبر و انصار مدینه (البته قبل از هجرت) منعقد گردید می‌نگریم، دو نکته مهم را در می یابیم:

اول اینکه پیامبر اقدام فرهنگی را بر سیاسی مقدم می‌شمارد و دوم اینکه در کارهای سیاسی با قاطعیت و قدرت عمل می‌کند از این رو در بیعت عقبه دوم صراحتاً به انصار فرمودند: باید همان گونه که از زنان و فرزندان و خود دفاع می‌کنید از من نیز دفاع کنید.

رهبری سیاسی پیامبر (ص)

قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) را به عنوان فردی که برای دخالت در زندگی مردم، «اولی» و دارای ولایت است، معرفی می‌کند؛ «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»؛ قرآن پژوهان و مفسّران تصریح کرده‌اند که این اولویت، اختصاص به مسائل دینی ندارد و همه امور دینی و دنیایی آنان را در بر می‌گیرد.

قرآن

اطلاق آیه بالا، اولویت و ولایت پیامبر را به عرصه خاصی محدود نکرده است و در نتیجه، همه حوزه‌های ولایت پذیر را که در رأس آن‌ها حوزه رهبری سیاسی و اجتماعی است، را شامل می‌شود و پیامبر از سوی خداوند، ولایت همه جانبه بر مردم پیدا می‌کند.

روایات

امام باقر(ع) فرمود: «این آیه، درباره رهبری و فرماندهی نازل شده است».

شأن نزول

وقتی پیامبر اکرم(ص) آهنگ جنگ کرد و مردم را به خروج فرمان داد، برخی نزد آن حضرت آمدند تا برای بستگان خویش اذن بگیرند؛ آن گاه این آیه نازل شد. از این مسئله، روشن می‌شود که فرمان‌های اجتماعی پیامبر(ص)، متکی به ولایت الهی و دینی است؛ نه مبتنی بر خاستگاه بشری.

مفهوم اولویت

این آیه نشان می‌دهد که پیامبر اکرم(ص) از طرف خداوند نسبت به اداره و رهبری جامعه، مقدم است و با وجود او، نوبت به دیگران نمی‌رسد.

آیات دیگری نیز گویای همین مطلب است؛ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»؛ مائده، آیه ۵۵. «سرپرست و ولی شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‌اند؛ همان کسانی که نماز به پا می‌دارند و در حال رکوع، زکات می ‌هند». بنابراین، از نگاه قرآن، خداوند پیامبر را نسبت به دیگران اولویت بخشیده و ولایت داده است. از این رو، ولایت آن حضرت، تابع ولایت خداوند و در طول آن است؛ نه امری زمینی و بشری.

علامه طباطبایی(ره) درباره ولایت آن حضرت می‌نویسد: «رسول خدا، بر همه شئون امت اسلامی، جهت سوق دادن آنان به سوی خدا و نیز برای حکمرانی و فرمانروایی بر آن‌ها و قضاوت در میانشان، ولایت دارد. البته این ولایت، در طول ولایت خداوند و ناشی از تفویض الهی است». نکته مهم دیگر این که مفهوم «انّما»، دلالت بر حصر دارد. بنابراین، طبق این آیه، حکومت مشروع، آن حکومتی است که از جانب خداوند، مشروعیت یافته باشد. در نتیجه، با توجه به مجموع آیات قرآن، می‌توان فهمید که حضرت رسول، در آن واحد، دارای سه شأن بوده است؛

۱. امامت و پیشوایی و مرجعیت دینی. حشر (۵۹)، آیه ۷.

۲. ولایت قضایی. نساء (۴)، آیه ۶۵.

۳. ولایت سیاسی و اجتماعی. مائده (۵)، آیه ۵۵؛ احزاب (۳۳)، آیه ۶.

حکمرانی به سیره پیامبر(ص)

پیامبر اکرم (ص) نیز پس از مبعوث شدن به پیامبری بر اساس آیات الهی و برای اجرا کردن قوانین وضع شده از جانب پروردگار در صدد تشکیل حکومت برآمد و در راستای ادامه و تحقق آرمان‌های اصیل حکومت اسلامی از تمامی امکانات و فرصت‌ها استفاده کرد و شیوه‌ای متفاوت از حکمرانان جوامع بشری آن دوره برگزید. در سیره سیاسی ایشان و در تمامی مراحل دعوت، ابتدا اصولی همانند دعوت انعطاف پذیری گفتگو بر سایر جنبه‌ها مقدم بود.

از آنجا که انسان موجودی اجتماعی و مدنی است نیازهای گوناگونی از قبیل نیازهای عاطفی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی او را وا می‌دارد تا به تأسیس حکومت بپردازد. بر این اساس و در راستای تأمین این نیازها و قانونمند کردن نیازهای انسان و اجرا کردن قوانین وضع شده، اسلام و در رأس آن پیامبر اکرم(ص) نیز اقدام به تأسیس حکومت اسلامی کردند.

اما این امر حکومت اسلامی ساخته و پرداخته حرکت اسلامی و بنیان گذاران و یا پیروان آن نیست؛ بلکه حقیقتی است که نصوص انکار ناپذیر و قاطع اسلام و حوادث ثابت تاریخی و ساختار رسالت، آن را اثبات می‌کند و می‌توان به آیات ۵۸ و ۵۹ سوره نساء استناد کرد ضمن آنکه توانایی‌های فکری و عملی پیامبر اکرم(ص) از جانب وحی، مورد پشتیبانی قرار می‌گرفت، اما ایشان نیز در راستای تبلیغ و معرفی اسلام و جامه عمل پوشاندن به آنچه به ایشان وحی شده بود از هیچ تلاش و کوششی کوتاهی نمی‌کرد و در این راستا میان قبایل حجاز می‌رفت و آنان را به ایمان، اسلام و حمایت از دعوت خویش فرا می‌خواند و این موضوع با قرار گرفتن دو قبیله مهم مدینه؛ یعنی اوس و خزرج در مسیر ایمان تحقق پذیرفت. این امر با هیأتی متشکل از ۷۳ زن و مرد که در ایام حج به خدمت پیامبر اکرم (ص) مشرف گردیدند و بر اساس تبعیتی که مبنی بر اطاعت همه جانبه از تمامی دستورات پیامبر اکرم(ص) انجام پذیرفت به اوج و رونق خود نائل آمد و راه را برای تشکیل حکومت اسلامی در مدینه فراهم آورد. بنابراین مدینه پایگاه و مرکز حکومت نوبنیاد اسلامی قرار گرفت.

در این راستا نیز می‌توان به تبیین و طرح این مسائل پرداخت که آیا اسلام و در رأس آن پیامبر اکرم (ص) بعد از تشکیل حکومت اسلامی تنها به تبیین رابطه انسان با خدا پرداخته است و یا برای زندگی اجتماعی و سیاسی نیز دارای اهداف و برنامه هایی است سوال دیگر اینکه آیا پیامبر اکرم (ص) از آن جهت که خاتم پیامبران و در حقیقت عصاره خلقت بوده است، صرفا به تبلیغ یکسری احکام الهی و عبادی پرداخته است یا اینکه با آوردن کتاب آسمانی، درصدد تأمین نیازهای بشری اقدام و حکومت تأسیس کرده است؟

پاسخ به این سؤالات را می‌توان در موارد ذیل به اختصار بیان کرد:

پیامبر اکرم (ص) به تشکیل حکومت مبادرت ورزید؛ چرا که حکومت امری ضروری و مورد اتفاق تمامی جوامع بشری است و از این طریق امور متعارض افراد در جامعه سامان می‌یابد.

از آنجایی که اسلام از برترین قوانین و مقررات زندگی اجتماعی برخوردار است، این قوانین بدون ضمانت اجرایی هیچ نفعی به حال جامعه نخواهد داشت. همچنین از آنجا که قانون، زمانی سودمند است که اجرا و عملی شود بر این اساس پیامبر اکرم(ص) اقدام به تشکیل حکومت اسلامی کرد.

مراحل تشکیل حکومت

فضاسازی برای پذیرش حکومت:پیامبر(ص) برای به کار بستن هدف‌های سیاسی خویش بی گمان جامعه زمان خویش را به درستی شناخته و به دیگر سخن توجیه خردمندانه‌ای از وضع و حال موجود داشته است که در پی آن درصدد روشنگری راه عمل و اقدام معقول برآمده. آماده کردن فضای عمومی افزون بر آماده سازی نیرو در دستور کوشش سیزده ساله پیامبر قرار داشته است.

دگرگونی تفکر و باورهای عمومی:پیامبر هم به هدف خود ایمان دارد و هم به وسیله‌ای که برای رسیدن به آن به کار گرفته می‌شود. وسیله در نگاه پیامبر به هدف توجیه نمی‌شود. پیامبر نه در پی دست یابی به مال و مقام دنیا که درصدد فراهم کردن زمینه‌های حکومت دینی است و این زمینه زمانی پدید می‌آید که پایه‌های فکری و ارکان باوری مردم دگرگونی یابد. عرب که در زندگی قبیله‌ای خویش بی تشخص فردی گاه به عنوان موجودی مملوک در مالکیت اشراف در می‌آمد و پذیرای هرگونه ستمی بود و هرگز برای خویشتن حقی بالاتر از این نمی‌فهمید با انگیزش‌های پیامبر و مبارزه‌های پی گیر آن حضرت به خود آگاهی انسانی رسید که دیگر حاضر به تسلیم در قبال اشراف نمی‌شد.

دستیابی به فضای مادی و تشکیل حکومت:تمامی تلاش پیامبر زمینه‌های مساعدی فراهم کرد اما هم چنان تشکیل حکومت ناممکن است چرا که گرچه سرزمین مکّه تحول یافته است و مردم با شرک و مشرکان بی میانه شده‌اند ولی قدرت مادی مکه هنوز در دست سران شرک است و پیامبر باید در پی تأمین آن بکوشد. در این راستا او به سال یازدهم هجری با گروهی از مردم یثرب از قبیله خزرج آشنا می‌شود کسانی که از (زمین) به عنوان عنصری مهم در ارکان حکومت بهره دارند. دعوت از پیامبر و آهنگ آن حضرت و مسلمانان به هجرت هرگونه بازدارنده تشکیل حکومت را از سر راه برداشته و پیامبر وارد تلاش رسمی تر برای پیاده کردن هدف متعالی خود می‌شود.

نتیجه گیری

بررسی و تبیین سیره سیاسی و حکمرانی پیامبر اکرم (ص) به منادیان آزادی بشر که تنها به واژه‌های این ادعا اکتفا می‌نمایند، اثبات می‌کند که پیامبر اکرم (ص) در چهارده قرن پیش دارای نظام سیاسی خاص و منسجم بوده است و از اصول و روشی پیروی می‌کرده است که این اصول و روش می‌تواند الگوی تمامی جوامع بشری قرار گیرد.

از منظر پیامبر اکرم (ص) سیاست و حکومت هدف نیست، بلکه وسیله‌ای جهت خدمت به خدا و بندگان او و رساندن جامعه به سعادت است. پیامبر اسلام مهم ترین هدف سیاست را اجرای عدالت، احقاق حق، اقامه حدود و احیای ارزش‌های الهی و انسانی می‌داند. از دیدگاه اندیشمندان اسلامی نیز هدف سیاست و اخلاق همانا خیر آدمیان و رساندن انسان به فضیلت و نیک بخشی است. تقید و پایبندی به مبانی و اصول اخلاقی که بر خواسته از بطن اسلام و ریشه در بعثت نبی مکرم اسلام داشته، در اندیشه و رفتار سیاسی حضرت محمد(ص) جایگاه ویژه‌ای دارد.

خیر و سعادت و جنبه‌های معنوی جامعه و بیدارسازی فطرت خدا خواهی بشر مقوله‌هایی هستند که بعد اصلی حکومت پیامبر اکرم(ص) را تشکیل می‌دهند این اهداف را می‌توان با مصادیق جزئی تر تحت عناوین نجات انسان‌ها از ظلمت و تاریکی هدایت آن‌ها به اسلام اجرای قوانین عادلانه الهی اجرای عدالت و تزکیه نفوس و تهذیب اخلاق بررسی کرد. بر این اساس بر مسلمانان و حاکمان کشورهای اسلامی واجب است تا با مطالعه و بررسی سیاست و حکمرانی از منظر پیامبر اکرم(ص) و در مجموع با تأسی از سیره نبوی در تمامی ابعاد، در راستای تحقق بخشیدن و عملی کردن اهداف و آرمان‌های عالی مورد نظر اسلام تلاش کنند.

انتهای پیام