مسجد آبی رنگ تبریز، ترکیبی از هنرهای اسلامی

شهر زیبای تبریز که در استان آذربایجان شرقی وجود دارد یکی از تاریخی‌ترین و دیدنی‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی و ایرانی را در دل خود جای داده است.

این شهر با بیش از چندین هزار سال قدمت دارای مساجد بسیاری با هنرمندی‌های خاص بوده است که یکی از این سازه‌های بزرگ، مسجد آبی رنگی است که به دلیل موزائیک‌های بسیار زیبای لاجوردی و فیروزه‌ای که در داخل و خارج آن استفاده شده است، به این نام شناخته می‌شود.

این هنر معمولا به نام هنر فیروزه اسلام مشهور است و به دلیل رنگبندی متنوع و یکدست از قدیم در بین مردم از محبوبیت برخوردار بوده است.

مسجد آبی یا به عبارتی مسجد کبود که با نام مسجد مظفریا نیز شناس است، در زمان سلسله قره قویونلوها (1469-1351) ساخته شده و در سال 1465 نیز ساخت آن به پایان رسید.

این مسجد بسیار با ارزش در سال 1779 در حادثه زمین لرزه آسیب زیادی دید و در پی آن حادثه ورودی ایوان ترک برداشت. بازسازی این مسجد در سال 1973 توسط شخصی به نام رضا معماران و زیر نظر وزارت فرهنگ انجام شد. این بنا در قرن پانزدهم به دستور رهبر قره قویونلو جهان شاه ساخته شد، و پس از کشته شدن توسط حاکم قبیله رقیب آق قویونلو، اوزون حسن، در قسمت جنوبی مسجد به خاک سپرده شد و دار فانی را وداع گفت.

طبق نظریه‌های باستان شناسان، ترکمن‌های دوران قره قویونلو از قبیله ترک تبار شیعه بودند که از سال 1375 تا 1468 در آذربایجان، ارمنستان، شمال غربی ایران، شرق ترکیه و عراق حکومت می‌کردند. در این بین می‌توان گفت که جهان شاه مشهورترین رهبر این ایل بود در سال‌هایی که حکومت داشت بر سرزمین‌های قفقاز جنوبی و آذربایجان ایران فرمانروایی کرد.

او همچنین قره قویونلوها را گسترش داد و این کار شامل آناتولی غربی، عراق امروزی و مرکز ایران بود.

این بنای بسیار ارزشمند که در پایتخت سلسله آن‌ها وجود دارد، نشان از هنر و ذوق درخشش هنری شهر تبریز دارد. کاشی کاری‌های موجود در این بنا، ارتباطات گسترده هنری با معماری معاصر در امپراتوری عثمانی و تیموری را نمایش می‌دهد.

خاتون جان بگوم همسر قره قویونلو حاکم جهانشاه، اوقاف مسجد را تاسیس کرد. به طوری که جهانشاه پس از انتخاب تبریز به پایتختی خود، این مسجد را ساخت. این مجموعه در سال 1465 با نظارت عزالدین قیوچی ساخته شد و مدرسه، حمام عمومی و کتابخانه‌ای را شامل می‌شد.

این مسجد دارای یک مقبره در قسمت جنوبی مسجد است که با تخته سنگ‌های مرمرین زیبایی پوشانده شده و بر روی هر یک از آن‌ها آیاتی از قرآن به خط پس زمینه حکاکی و نقوشی به صورت برجسته حک شده است.

در سال 1779 سقف این مقبره و گنبد مسجد در هنگام وقوع زلزله فرو ریخت و در سال 1973 به رقم تلاش‌های گسترده رضا معماران زیر نظر سازمان ملی برای حفظ آثار باستانی مرمت شد.

متن‌های متنوع به خط کوفی، الگوهای برجسته نفیس و آراسته و همچنین ترکیب‌های تحسین بر انگیز از این نما، بسیار خیره کننده است و توسط فردی بزرگوار به نام نعمت الله بن محمد البواب، خوشنویس معروف نوشته و ساخته شده است.

این بنا عملکردهای مختلفی را در طول تاریخ داشته است، اما در این زمان تنها مقبره و مسجد آن هنوز پابرجا و استوارند. تمامی ساختمان‌ها و بناهای این مجموعه که شامل صومعه، کانال زیرزمینی و یک باغ به نام‌های بگم آباد و باغ بگم و نیز مدرسه و حمام از بین رفته اند و دیگر اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

پس از مرگ جهانشاه و همسرش جان بگم، دختر آن‌ها یعنی صالحا خاتون بر جای نشست و کار را در دست خود گرفت. در زمان آق قویونلوها که یعقوب حکومت می‌کرد، ساخت مقبره و دیگر قسمت‌های اصلی آن تکمیل شد.

با این وجود می‌توان گفت که خود این مسجد در نیمه اول قرن شانزدهم در سال‌های 1501 تا 1555 و درست زمانی که تبریز به عنوان پایتخت سلسله صفویان انتخاب شده بود، به عنوان مسجد به مردم تبریز خدمت کرد. از آنجا که درگیری‌های نظامی صفویان با امپراتوری عثمانی شکل گرفت، سربازان عثمانی در جنگ چالدران، شهر زیبای تبریز و همچنین مسجد آبی را به غارت بردند.

در قرن بیستم، این بنای زیبای تاریخی با بازسازی دیوارهای گنبد و دیوارهای خراب شده و همچنین جایگزین کردن صفحات کاشی مرمت شد و رنگ و بویی تازه به خود گرفت.

در دیواره‌های بیرونی مسجد آبی، کاشی‌های زیر لعاب جالبی وجود دارد که با خط سیاه و ارزشمندی آراسته شده است و در طراحی‌های آن حتی رنگ سفیدی بر روی زمینه آبی تیره تزیین شده است.

تمامی این‌ها کاشی‌های سفید و آبی هستند که با طرح‌های گل یا اشکال هندسی به این مسجد جان بخشیده اند.

کاشی‌های آبی و سفید به طور گسترده در کشور ایران در قرن پانزدهم مورد استفاده قرار نگرفته است

در مسجد تیموریان در خراسان و همچنین در مسجد گوهرشاد مشهد نیز از این نوع کاشی‌های آبی و سفید دیده می‌شود. منتها می‌توان گفت که مسجد آبی نمونه‌ای از کاشی کاری‌های آبی و سفید است.

هنر کاشی کاری چشم نواز بیشتر رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای و همینطور رنگ سیاه و سفید را در بر گرفته است و ورودی اصلی مزین به موزائیک‌هایی است که دارای آیاتی از قرآن بوده و به خط‌های تولیت و کوفی بر روی آن نوشته شده است.

یکی از کتیبه‌های حکاکی شده در ورودی بزرگ این مسجد شامل نام نعمت الله بن محمد باباب، یکی از برجسته‌ترین خطاطان آذربایجان است که الگوهای منحصر به فرد کاشی کاری را طراحی کرده است و نام جهانشاه در ورودی آن حک شده و در گذشته با طلا پوشیده شده بود.

همچنین می‌توان گفت که سوره الفات نیز به طور کامل در بالای پناهگاه اصلی مسجد حک شده و از سه طرف با بندهایی احاطه شده است و گنبدی در بالای این مسجد و مناره‌هایی وجود دارد.

به طور کلی می‌توان گفت که ایران دارای بناها و حتی صنایع دستی بی نظیری در تاریخ بوده و هنوز هم در بین مردم جهان از نام و جایگاه برخوردار است.

به طور کلی ایران صنایع دستی و بناهای تاریخی بسیاری را در دل خود جای داده است و این آثار را به تمامی مردم این کره خاکی هدیه می‌کند.