احتمالا همه ما ایرانی ها در طول زندگی خود با تسبیح‌های شاه مقصود آشنا هستیم. ولی اغلب برای ما سوال بود که سنگ شاه مقصود از نظر علمی چه سنگ یا کانی‌ است؟

متاسفانه هیچ منبع معتبری که درباره این سنگ توضیح داده باشد چه در مقالات خارجی و چه داخلی وجود ندارد. ولی میتوان به طور قطع گفت کهسنگ شاه مقصود صرفا “نامی تجاری” است که برای ” سنگهای گروه سرپانتین ” بخصوص نوع بووِنایت ذکر میشود.از آنجایی که مهمترین معادن سنگهای سرپانتین در در قسمت غربی زیارتگاه امام زاده شاه مقصود در قرار دارند این نام برای این سنگ انتخاب شده که به نوعی باری معنوی نیز به تسبیح ها نیز میدهد.

چرا سرپانتین؟ بررسی ذخایر معدنی شاه مقصود

افغانستان منبع مهمی از سرپانتین های با کیفیت اعلی در درنیا است. بخش معدن وبسایت چند زبانه پژواک (Pajhwok) که متعلق به افغانستان استذخایر مهم معدنی سنگ شاه مقصود را در کوه های منطقه خاکریز ، کوهستان های اطراف شهر قندهار ذکر میکندو در یک مطلب دیگر ماهیت سنگ شاه مقصود را سرپانتین اعلام کرد. البته به صورت آزمایشگاهی نیز بررسی هایی محدود انجام شده که آقای دکتر کیانی نیز به سرپانتین بودن این سنگ اشاره داشت.

با این حال چیزی که نظر من را جلب کرد ، معدن سرپانتین با نام ” Shakhmaxud ” درلیست معادن افغانستانبود که توسط (Orris, G.J., Bliss, J.D. (2002 از سازمان زمین شناسی ایالات متحده جمع آوری شده است. وقتی این نام را جستجو کردم درسایت mindatکه میتوانید در همین لینک ببینید اشاره شده که نویسنده اسپل آن را با X ذکر کرده ولی وقتی دردیتای getamapچک کردم دیدم همان “Shah maghsoud” است که حتی به فارسی نیز ذکر شده.

از طرفی این معدن که تولید آن سرپانتین است در “ژری” یکی از ولسوالیهای ولایت قندهار در جنوب خاوری افغانستان قرار دارد.همانطور که در تصویر میبنید در بالای نقشه همان به “خاکریز ولسوالی” اشاره دارد که همان منطقه ای است که در اندک منابع به ذخایر شاه مقصود اشاره دارند. با توجه به طیف رنگهای سبز تا مایل به زرد و زیتونی و سیاه سرپانتین، این یک مدرک از نظر زمین شناسی است که به این اشاره دارد که ” سرپانتین همان شاه مقصود است ” و این معما حل میشود!

بووِنایت نوع با کیفیت شاه مقصود

همانطور که میدانیم از نظر کانی شناسیسرپانتینیک کانی منفرد نیست. بلکه نامیست برای گروه بزرگی از کانی‌های معدنی که بسته به نوع عنصر فلزی یا ترکیب منیزیم ، آهن ، نیکل ، آلومینیوم ، روی ، منگنز و یا سیلیکون میتواند متفاوت باشد. بدین ترتیب کریزوتیل ، آنتی‌گوريت و لیزاردیت را میتوان سه کانی اصلی سرپانتین نامید. پس با این اوصاف سنگ شاه مقصود با ارزش کدام یک از این کانی ها است؟

در بازار انواع و اقسام تسبیح شاه مقصود در با کیفیت های متفاوت و ظاهری متفاوت نسبت به هم دیده میشود. ولی می توانم به طور قطع بگویم که گرانبهاترین و باکیفیت ترین تسبیح شاه مقصود بووِنایت (Bowenite) است که با نام سنگ سبز (greenstone) نیز مشهور است.بووِنایت نوع سخت و فشرده سرپانتین و از نوع آنتی‌گوريت است. از قضا یکی از ذخایر مهم بووِنایت در دنیا در افغانستان است.

بدلیل همین سختی نسبتا خوب جلای بهتری از خود نشان میدهد. بووِنایت در رنگهای سبز تیره تا سبز زیتونی روشن و سایه رنگهای زرد یافت میشود، چیزی که در بیشتر دانه های تسبیح شاه مقصود میبینیم وجود دارد. نمونه‌های باکیفیت شفاف‌تر این سنگ که بر خلاف دیگر نمونه های سرپانتین زیاد هم پیدا میشود، نسبتا مات هستند. جلای بووِنایت میتواند صمغی ، مومی ، روغنی ، ابریشمی باشد.

بووِنایت به عنوان یشم افغان نیز شناخته میشود که البته به نوعی بدل جید (یشم) است.در دنیا اغلب به عنوان یشم جدید (New Jade) یا گاهی Styrian jade معامله میشود که این اسامی جهت ترغیب مشتری برای خرید است. شباهت بسیار زیاد بووِنایت استخراج شده از افغانستان بهسنگ یشمجیدایت سبب شده که مقدار زیادی از آنها به هند ارسال شده و در آنجا مانند النگوی یشم (jade bangle) ، گردنبند یا دستبند ، نگین و یا غلطک‌هایی با نام یشم ژادئیت که برای سنگ درمانی بکار میروند به بازار روانه میشوند. البته کلاهبرداری‌های زیادی در این زمینه میشود زیرا بسیاری از افراد عادی نمیتوانن فرق یشم جیدایت با نفریت با سرپانتین و بخصوص بووِنایت را تشخیص دهند.

بررسی برخی شبهات درباره سنگ شاه مقصود

آیا سنگ شاه مقصود نوعی زبرجد (پریدوت) است؟

خیر ! شاید طیف رنگهای سبز روشن تا مایل به زرد و رنگ زیتونی این سنگ سبب شده که شاه مقصود را نوعی پریدوت و اولیوین بنامند شاید هم وجود معادن زبرجد در افغانستان باشد. در پاسخ باید گفت کهزبرجددر بسیار از منابع معتبر دارای جلایی شیشه‌ای (Vitreous luster) ذکر شده است.این خلاف چیزی است که به صور رایج در اغلب تسبیح های شاه مقصود که با جلایی مومی و صمغی هستند میبینیم.از همه مهم تر شکل بلوری زبرجدی که در طبیعت یافت میشود خلاف چیزی است که در دست تراشکاران شاه مقصود و تصاویر و ویدئو هایشان منتشر شده است.

از طرف دیگر زبرجد سنگی تقریبا پاک و معمولا عاری از اینکلوژن و بنابراین شفاف نشان میدهد. درصورتی که تا آنجایی که من تسبیح های اصل شاه مقصود دیده ام ظاهری مات تا کدر دارند. ضمن اینکه هیچکس زبرجد با کیفیت را به صورت مهره نمیتراشد و این موضوع همراه شکنندگی بالای زبرجد در هنگام تراش موجب میشود که بیشتر مهره‌های تراش خورده در زبرجد دارای ترک داخلی باشند. این موضوع نیز بر خلاف چیزی است که در مهره های تسبیح شاه مقصود مشاهده میکنیم. زبرجد اگر ریز باشد معمولا به صورت مخراجی در تراش فست تراشیده میشود.

آیا سنگ شاه مقصود نوعی یشم است؟

خیر ، اول اینکه من نتوانستم ذخایری از یشم در لیست معادن قندهار پیدا کنم. دوم اینکه تنوع طیف رنگهای شاه مقصود مانند زیتونی رنگ که رایج است نمیتواند درباره یشم صدق کند. از همه مهمتر منطقی نیست یشم گرانبهایی که نسبتا شفاف و دارای پاکی خوبی باشد را به صورت مهره هایی ریز و با چنین قیمتهای پایینی ارائه داد.

آن کسی که سنگ پیدا میکند و طرف دیگری که یشم با آن سختی را با زحمت تراش میدهد بهتر از من و شما ارزش آن راف یا سنگ استخراج شده را میدانند.سختی یشم با سرپانتین (شاه مقصود) بسیار متفاوت است هرچند که از نظر دیداری در طیف های سبز رنگ به جز زیتونی میتوانند بسیار مشابه هم باشند.

آیا سنگ شاه مقصود نوعی وزوویانیت (ایدوکراز) است؟

اگر وزوویانیت را به صورت مهره بتراشند با توجه به طیف رنگ و جلای شیشه ای تا صمغی میتواند یک جایگزین خوب از شاه مقصود باشد. وقتی در این مورد وقتی بررسی کردم متوجه شدم که اطراف در شمال ولایت ارزگان که ساحۀ وسیعی را در شمال شرق قندهار تشکیل می‌دهد دارای رگه‌هایی از ولفرامیت و ایدوکراز است. ولی منابع آن بسیار محدود است.

از طرف دیگر وزوویانیت سنگی کمیاب و دارای قیمتی بالا است و اصلا صرفه اقتصادی ندارد که کسی یک تسبیح از آن را با قیمتی که از تسبیح های شاه مقصود در بازار میبینیم ارائه دهد. همچنین نگین های وزوویانیت با کیفیت معمولا در وزنهای کمتر از 8 قیراط یافت میشوند به صورت فست میتراشند ویک نگین باکیفیت بالای 5 قیراط از وزوویانیت میتواند قیمتی بالای 500 دلار داشته باشد! .

حتی یک نگین ناپاک این سنگ در تراش دامله و وزن تقریبا 13 قیراط قیمتی بالای 20 دلار دارد. موضوع بعد این است که شکل بلوری آنها تتراگونال و با نمود کریستالی هرمی تا ستونی کشیده دیده میشود و این خلاف راف های شاه مقصودی است که تصاویر آنها در رسانه های افغانستان وجود دارد.

بررسی رنگهای آبی و قرمز شاه مقصود

چیزی که در بین عموم گفته میشود نوع آبی یا قرمز تسبیح شاه‌مقصود بسیار کمیاب است. من تا کنون سعادت این را نداشته ام که یک تسبیح شاه مقصود آبی رنگ یا قرمز واقعی را از نزدیک ببینم! اغلب فقط حرف از خیلی کمیاب بودن آمده است. هرچه در اینترنت هم جستجو کردم شامل شیشه رنگ شده، اغلبسندلوس(رزین مصنوعی) و بعضا عقیق رنگ شده بود. سرپانتین آبی یا قرمز شفاف هم که نداریم! . رزین های مصنوعی قرمز یا آبی که سبک هم هستند زیاد مشاهده شده است.

برای بررسی این موضوع لیست تمامی کانی های معدنی که در ولایت قندهار یافت میشود را بر اساس فایل اطلاعات معادنی که سازمان زمین شناسی ایالات متحده جمع آوری کرده است برای شما ذکر کنم:

گالنا ، کالکوپیریت ، پیروتیت ، سنگ آهک ، گرانیت ، طلا ، مگنیتیت ، هماتیت ، کریزوتیل ، اسلیت ، اسفالریت ، ولاستونیت ، كاسيتريت ، کوارتز ، مالاکیت ، بورنیت ، هماتیت ، آزوریت ، اسمیتسونیت ، لودويژيت ، دیوپسید ، سيدريت ، گارنت ، توپاز ، کوارتز دودی (جزئی) ،نمک، سرپانتین (بسیار غنی) ، آراگونیت ، فلوریت ، کلسیت ، کالکوسیت ، کاسیتریت ، آرسنوپیریت ، رودوکروزیت ، کرومیت

در مورد رنگ قرمز از لیست بالا ممکن است بگوییدشاید گارنت های بی کیفیت نیز به صورت مهره تراشیده شوند نیز به عنوان شاه مقصود ارائه شوند.این امکان پذیر است زیرا تسبیح های گارنت معمولا کیفیت چندانی ندارند و قیمت نسبتا پایینی نیز در جهان دارند. رودوکروزیت هم طیف صورتی – قرمز دارد ولی در صورت بهسازی با رنگ، میتواند استفاده شود.

تنها یک مورد است که میتواند مطابقت کند آن هم نوع قرمز یا آبی سنگ وزوویانیت است که احتمال دارد در مرز ولایت ارزگان و قندهار یافت شود. ولی این رنگ وزوویانیت آنقدر کمیاب و در سایزهای میلیمتری یافت میشود که فقط در موزه ها احتمالا میتوانید بیابید و حتی من نتوانستم یک نمونه تراش خورده از آن را در کل وبسایتهای خارجی بیابم. پس تراش این سنگ در حجم زیاد و اقتصادی منتفی است.آزوریت ، فلوریت آبی نیز جزو کاندیداهای آبی رنگ هستند با این حال بحث اصلی ما سرپانتین است و نه بدل آنها!

قیمت سنگهای شاه مقصود اصل

تسبیح شاه مقصود اصل بسته به کیفیت و رنگ میتواند از 50 هزار تومان باشد تا به بالا.سرپانتین میتواند دارای اینکلوژنهای سیاه رنگی مانند مگنتیت باشد. هرچه دانه‌های آن پاک تر و بدون خال و رنگی یک دست تر داشته باشند گرانبها تر هستند. ظاهرا نمونه های زرد رنگ قیمت بالاتری دارند و هرچه تیره تر میشود ارزان تر. من به شخصه رنگ سبز و زیتونی نسبتا شفاف آن را میپسندم. تراش آنها هرچه یکدست تر باشد ، ارزشمند تر هستند.

در خود افغانستان طبق گزارش ها هر تسبیح میتواند 1000 افغان تا 100 هزار واحد افغان یا بیشتر ارزش داشته باشد که میشود از 13 تا حدود 1200 دلار. از نظر من اگر قرار است که یک تسبیح بخواهد 1000 دلار ارزش داشته باشد باید حتما چیز خاصی باشد!. در ایران که همسایه افغانستان است معمولا قیمت ها کف بازار هستند ولی وقتی من در سایتهای خارجی چک کردم بسته به کیفیت از 20 دلار برای تسبیح های شاه مقصود بود تا 400 دلار. چیزی که مشخص است بار معنوی که پشت تسبیح های شاه مقصود و قدمت آنها نهفته است به این تجارت کمک شایانی کرده است.

تشخیص شاه مقصود اصل

حقیقت امر این است که با توجه به نمونه های بدل ، شیشه و رنگ شده ای که از نوع شفاف سرپانتین بخصوص بوونیت در سایز ریز تولید میشود تشخیص این سنگ سخت تر میشود.شاید اگر مهره ها درشت باشند تشخیص آنها راحت تر میبود.بنظرم در تشخیص یک تسبیح شاه مقصود اصل و طبیعی باید به این نکته توجه کنید که :

1. مهره های شاه‌مقصود نسبت به حجمشان وزن مناسبی داشت باشند.علت این است که بسیاری از سندلوس های شفاف و رزین های مصنوعی رنگی معمولا نسبت به حجمشان سبکتر و وزن مخصوص آنها از نصف سرپانتین هم کمتر هستند.
2. اینکلوژن‌ها یا ناخالصی هایی در تسبیح های شاه مقصودبنظرم راهی عالی برای تشخیص این مورد هستند که شما دارید یک سنگ طبیعی میخرید. این نوع تسبیح ها گاها با نام شاه مقصود زغالی نیز رایج هستند. با اینحال درباره نمونه های نسبتا شفاف و پاک تر سرپانتین و بخصوص بوونایت ، تشخیص بسیار سخت تر میشود و نیازمند دیدن با میکروسکوپ و یا لوپ است. نظر من را بخواهید خیلی توجهی به شفاف بودن مهره نکنید ، دانه تسبیح باید حسی طبیعی به شما بدهد. داشتن ناخالصی طبیعت سنگ سرپانتین است و میتواند حتی کاملا اوپک باشد.
3. دنبال تسبیح های شاه مقصودی با رنگ های آبی ، قرمز نروید زیرا سرپانتین در این رنگها یافت نمیشود.ممکن است در پاسخ با این مواجه شوید که “این تسبیح را از دست تراشنده افغان خودم گرفته ام!” در پاسخ باید بگویم که هر تراشکار و فروشنده سنگی میتواند در کنار چیزهای اصل ، بدل هم بفروشد چون تقاضا برای چیزهای غیر معمول و خاص همیشه وجود دارد!
4. کانی بوونایت به صورت سفید مایل به سبز کمرنگ وجود دارد ولی سفید سفید نیست.دنبال تسبیح شاه مقصودی که دانه های آن شبیه به شیشه و کاملا بی رنگ هستند نروید.
5. دنبال رنگ تسبیح هایی که بسیار شدید هستند نروید. برخی از تسبیح های زرد را دیده ام که بشدت زرد و صدرصد رنگ شده هستند. سرپانتین یا نوع بوونایت معمولا در سایه رنگهای سبز مایل به زرد روشن پیدا میشود ولی زرد خالص خیر..همیشه طیف های مایل به سبز تا سبز بسیار تیره را دنبال کنید.

تراش

تسبیح ها ۳۳ دانه ای و ۱۰۱ دانه ای ساخته میشود. به گزارش وبسایت خبری پژواک، استاد محمد قاسم که در بازار شکارپور شهر کندهار، کارخانۀ تسبیح سازى دارد و حدود 12 شاگرد در آن کار می کند، میگوید:

من از 50 سال تا کنون مصروف ساخت هنر تسبیح می باشم. برای ساختن تسبیح، سنگ از کوه های ولسوالی خاکریز به شهر کندهار آورده می شوند. ساخت تسبيح از سنگ، شش مرحله دارد که درمرحلۀ اول سنگ ميده ميشود؛ در مرحلۀ دوم به اندازۀ دانه هاى تسبيح ساخته ميشود، در مرحلۀ سوم سوراخ ميشود، در مرحلۀ چهارم شستشو ميگردد، در مرحلۀ پنجم صيقل و صافکارى، و در مرحلۀ ششم در تار انداخته (جيل) ميشود.استاد محمد قاسم

وى همچنین ذکر میکند که ساخت تسبيح، زحمت و ظرافت زيات ميخواهد؛ قبلاً که وسايل وجود نداشت، تمامى کار آن با دست انجام مى شد و يک جوره تسبيح، در ظرف يک هفته الى ده روز ساخته مى شد؛اما حالا روزانه سه جوره تسبيح ساخته ميتواند.

خواص معنوی سنگ شاه مقصود

در مورد خواص و فواید سنگ شاه مقصود بهتر است به جنبه معنوی آن بپردازیمزیرا کسانی که دنبال خواص هستند بهتر است هرآنچه درباره سنگهای سبز رنگ وجود دارد را دنبال کنند. تسبیح های سبز مال به زرد همیشه بین مسلمانان ارزش و خواص معنوی داشته که این موضوع در انگشترهای عقیق زرد و سبز نیز وجود دارد.

معدن سنگ شاه مقصود در ۶۰ کیلومتری شمال قندهار در منطقه خاکریز یا در ۸ کیلومتری جنوب غرب زیارت شاه مقصود در ارتفاع نزدیک به ۲۰۰۰ متری قرار دارد. این مسئله بار معنوی به این سنگ میدهد.

نمیدانم چقدر این جمله سندیت دارد ولی گفته میشود در گذشته که افغانستان متعلق به ایران بود، یکی از پادشاهان صفوی ایران به نام مسعود شاه، حاکم آن منطقه بود و در آن زمان مرقد امام زاده شاه آقا را تعمیر و بازسازی کرد و باعث آبادانی آن منطقه شد. به همین دلیل سنگ های استخراج شده از معدن به مرور زمان به شاه مقصود تغییر کرد.

امیدوارم این مطلب شبهات زیادی که درباره شاه مقصود وجود داشت را از بین ببرد ، با این حال اگر شما نیز تجربه ای از این سنگ دارید نظر خود را بنویسید.