سمیه فلاح*- زینب قاسمی فرد*

اقتصادسبز آنلاین: انجدان یکی از گیاهان تیره چتریان است که بوی تند گوگردی شبیه به بوی سیر متعفن و طعم زننده‌ دارد. نام علمی این گیاه از واژه فارسی( aza(assa به معنی صمغ و واژه لاتین foetid که ریشه آن،لغت fetid به معنی بد بو می‌باشد مشتق شده است (1،4). متاسفانه طی سال‌های اخیر برداشت بی‌رویه و غیر علمی(روش‌های برداشت سنتی)انجدان، باعث کاهش میزان رویش این گونه شده است.به همین جهت تراکم بوته‌های انجدان در مراتع به شدت پایین آمده و نسل این گیاه مفید در معرض انقراض قرار گرفته است. امکان کشت و زراعت انجدان(آنغوزه) و همچنین روش‌های بهره برداری نوین، زمینه بهره برداری پایدار از این گیاه دارویی با ارزش را فراهم می‌نماید(9،10).

نیازهای اکولوژیکی:
این گیاه در زمین بایر، ماسه ای خشک وحاوی ترکیبات آهکی مناطق معتدل آسیا می روید. خاک رویشگاه های آنغوزه معمولاً دارای عمق کم، شبب زیاد و فرسایش یافته است. لازم به ذکر است که ضخامت خاک با تراکم بوته در هکتار نسبت مستقیم دارد. از نظر اقلیمی، رویشگاه های آنغوزه در ایران در تقسیم بندی در اقلیم بیایانی قرار دارد. بیشتر در مناطقی با پستی و بلندی زیاد و سنگ های مادر آهکی دیده می شود.این گیاه اواسط اسفند ماه سبز می شود و قادر به تحمل درجه حرارت های پایین می‌باشد(6،8،13). این گیاه در مناطق مختلف کشورمان به نام‌های آنغوزه هراتی،انگژد،انگشت گنده،انجدان،بژ،کورن کما،کوله پر و هینگ معروف می‌باشد(2،5،6). منطقه وسیعی از کوه های مرزی استان هرمزگان (سواحل خلیج فارس ) تا دامنه جنوبی البرز را در بر می گیرد.این گیاه بومی استپ های شرق ایران و غرب افغانستان می باشد و در اکثر نقاط ایران یافت می شود و فقط تعداد محدودی از آنها تولید صمغ کرده و ارزش دارویی و صنعتی دارند(14). در مناطق خراسان،کرمان، مرغاب اصفهان،اردستان، نائین، خوروبیابانک، دامغان، سبزوار، بلوچستان، اشترانکوه، سفیداب،
نیشابور، بوشهر،یزد،استان فارس (لارستان، نی ریز، مشکان و..)در ارتفاعات 1800 متری به بالا مشاهده می شود.

زراعت:

الف-کاشت:
تنها راه تجید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق بذر است. هر ساقه گل‌دهنده انبوهی از بذر را در دستجات چتر مانندی تولید می‌کند. بذر های سبک آنغوزه از طریق وزش باد، در سطح رویشگاه پراکنده می گردند و سپس سبز می گردند. طول بذر آنغوزه 9تا12 میلی متر و عرض آن 5تا 7.5 میلی متر، وزن هزار دانه 12.5 گرم، و وزن هکتولیتر آن 196.4 گرم بر سانتیمتر مکعب می باشد، استاندارد قوه نامیه بیش از 90 درصد و تا 3 سال بذر قوه نامیه خود را حفظ می کند و استاندارد خلوص آن حدود 80 درصد می باشد.از آنجا که این گیاه منبع درآمد با ارزشی برای تعداد قابل توجهی از روستائیان و بهره برداران کشورمان است، روستائیان با هماهنگی سازمان های ذی ربط، پس از جمع آوری بذر ها اقدام به پاشیدن آن در مکان های مورد نظر در مراتع می کنند، تا نه تنها از انقراض آن جلوگیری کنند، بلکه از گیاهان مناسبی برای بهره برداری بر خوردار گردند.بهترین زمان جمع آوری بذر قبل از پراکنش است. تکثیر گیاه آنغوزه در دو مرحله روش کاشت صورت می‌گیرد؛
1-کاشت مستقیم بذر:در چاله های بسته شده جهت بهره برداری آنغوزه که به وسیله داس خراشی در محل چاله ها داده شود و سه تا چهار دانه بذر در آن کشت شده و روی آن به وسیله خاک پوشانده می شود. حسن این روش این می باشد که چاله ها محل ذخیره آب بوده و رطوبت بیشتری در اختیار بذر و گیاه قرار می گیرد.
2- بذر پاشی:این روش در زمینی انجام می شود که زیاد سفت نباشد و بذر باید به طور یکنواخت در سطح زمین پخش شود به طوریکه هم از تراکم بوته ها پس از سبز شدن جلوگیری شود، و هم اینکه خیلی تنک کشت نشود. رطوبت 70-60 % و دمای 15- 12 درجه برای جوانه زنی مناسب است. زمان کاشت بهتر است قبل از فصل بارندگی باشد.
ب-داشت: مرحله رشد گیاه از اوایل بهار تا اواسط تیرماه ادامه دارد. سپس دوره خواب بوته‌های نابالغ آغاز و تابهار سال بعد به طول خواهد انجامید.حیات گیاه توسط اندام‌های زیرزمینی(ریشه و جوانه انتهایی)حفظ می‌شود. سال بعد دوباره از جوانه‌ای که روی ریشه و در زیر خاک قرار گرفته است برگ‌های جدیدی تشکیل می‌شود و گیاه ادامه حیات می‌دهد.
ج-برداشت:در خرداد ماه که برگ ها خزان کرد و زرد شد، برگ ها و ساقه ها را که دیگر شکننده نیست، می پیچانیم و یک سنگ روی بوته ها می گذاریم (برگ ها و ساقه ها را از بوته ها جدا نمی کنیم). یک هفته بعد از پیچاندن، شیرابه ی داخل برگ ها به ریشه برمی گردد و در این زمان، ساقه از طوقه جدا می شود و برجستگی کلاهک شکلی بر روی طوقه ظاهر می گردد. خاک دور کلاهک را خالی می نماییم و مقداری خاک نرم روی آن می ریزیم و مجدداً برگ های خشک شده را روی کلاهک می گذاریم تا سایه بانی برای کلاهک بشوند و نور آفتاب آن را از بین نبرد. 7 تا 10 روز بعد، خاک روی کلاهک را کنار می زنیم و شروع به تیغ زدن می نماییم. ضخامت برش باید به اندازه ضخامت یک برگه کاغذ باشد. سپس مجددا سایه بان را بر روی کلاهک قرار می دهیم. 4 روز بعد شیرابه ای که از محل برش ترشح شده است را برداشت می‌کنیم و مجددا برش می زنیم. این کار چندین بار تکرار می شود و فواصل تیغ زدن مجدد بوته ها همان 4 روز یکبار است. فصل برداشت آنغوزه 3 تا 4 ماه طول می‌کشد.
برداشت شیره آنغوزه در سن 5 تا 7 سالگی گیاه و قبل از موعد گلدهی و بذرافشانی آن صورت می گیرد.

شیمی گیاه:
گیاه دارویی انغوزه دارای ترکیبات شیمیایی حدود ۲۰ درصد صمغ – ۶۰ درصد تانن – ۵ تا ۴ درصد و در بعضی گونه ها تا ۱۵ درصد اسانس دارد
می باشد. ترکیبات شیمیایی ریشه گیاه آنغوره شامل مواد زیتوتانول (zytonanol)،فرولیک اسید (Ferolic acid)، اسانس روغنی فرار،پینن((Pinen و آزولن((Azolen وترکیبات گوگرد دار مثل بوتیل پروپنیل دی سولفایدمی‌باشد.
صمغ این گیاه دارای اثرات ضد میکروبی، ضد التهابی و خواص آنتی اکسیدانی است. عصاره گیاه آنغوزه شامل ترکیبات پلی فنولیک بوده که اغلب ضدباکتری و قابض پوست می‌باشد. ترکیبات پلی فنولیک، چربی دوست بوده و میتواند تغییراتی در ساختار اسیدهای چرب غشاء میکروبی ایجاد کند. مطالعات انجام شده تاکنون بیانگر اثرات ضد باکتریایی، ضدالتهابی و ضد آنتی اکسیدانی آنغوزه می‌باشد.

مصارف درمانی در طب سنتی:
در کشور چین جوشانده این گیاه به عنوان داروی ضد کرم مصرف خوراکی دارد.و در چین و مغولستان آنغوزه را برای درمان هیستری استفاده می کنند(23). در افغانستان جوشانده صمغ آنغوزه، برای درمان هیستری، سیاه سرفه و زخم معده خورده می‌شود. دارای خواص تقویت کننده معده می‌باشد، همچنین مشخص شده است که رزین موجود در این گیاه سبب پیشگیری از زخم معده ناشی از تجویز آسپرین می شود.
ورم کلیه، سیاه سرفه، تنگی نفسی را درمان می‌کند، ضد هیستری و ضد انگل است. در پژوهش ها ثابت شده است که عصاره آنغوزه دارای اثر ضد انگلی بر روی انگل هیمنولیپس دارد و می تواند آن را از بین ببرد. همچنین رزین گیاه باعث مهار انگل تریکوموناس واژینالیس می شود.
مخلوط آنغوزه با فلفل و سداب برای درمان کزار کاربردی است.جوشانده ریشه‌های خشک شده این گیاه به‌عنوان داروی ضد‌انقباض و تشنج، ادرار آور،کرو زدا و داروی مسکن خورده می‌شود. در مالزی صمغ آنغوزه توسط بانوان، در درمان عدم قاعدگی، در مراکش به‌عنوان داروی ضد صرع و در عربستان صعودی صمغ خشک شده گیاه، برای تنگی نفس، سیاه سرفه و برونشیت استفاده می‌شود.
جوشاندن آنغوزه در روغن زیتون برای تسکین درد گوش و کاهش کری مفید است.آنغوزه می تواند انقباضات ماهیچه صاف ناشی از تأثیر هیستامین را خنثی کند.ترکیبات موجود در صمغ، روغن و پودر این گیاه شامل پروتئین، کربوهیدرات و مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر است که برای تقویت بدن بسیار مفید است. مالیدن حل کرده ی آن به بدن برای فرار پشه ها و حشرات دیگر نافع است.انغوزه خاصیت مسکن دارد و در کاهش فشار خون و درمان بیماری های قلبی عروقی موثر است.گزارش شده است که ترکیب فارنسی فرول موجود در این گیاه یکی از مواد مهم تشکیل دهنده رزین آنغوزه است که در مهار فاکتور رشد اندوتلیوم عروق مؤثر است.

سمیت:
گزارشی ازاثرات سمی خوراکی این گیاه،به‌غیر از آلرژی و حساسیت پوستی برای افرادی که به خانواده گیاهان چتریان حساسیت دارند گزارش نشده است. در التهاب حاد به دلیل اثرات تحریکی معده منع مصرف دارد. در کولیک اطفال به خاطر اثرات تحریکی بر روده نباید مصرف شود. مصرف آنغوزه به دلیل اثرات سقط آور و منقبض کننده رحم در دوران بارداری منع مصرف دارد و در دوران شیردهی باید با مشورت پزشک استفاده شود.

نتیجه‌گیری:
در آزمایش‌های حیوانی و انسانی تجویز صمغ گیاه آنغوزه دارای اثرات فارماکولوژیک گسترده‌ای بوده است.با توجه به این خواص فارماکولوژیک با ارزش صمغ ریشه‌گیاه،مصرف آنغوزه در طب سنتی، در بیماری‌های اختلالات گوارشی، سرطان، دیابت و فشار خون بالا مورد توجه قرار گرفته است.. باتوجه به ارزش اقتصادی بالای این محصول و نقش آن در تامین بخش اعظمی از هزینه‌های زندگی بهره‌برداران مرتع، این امر توجه بیش از پیش مسئولان منابع طبیعی به‌خصوص مدیران بخش مرتع را می‌طلبد.
آموزش و ترویج به بهره‌برداران، تشکیل شرکت‌های تعاونی، تهیه طرح‌های بهره‌برداری و نظارت براساس اصول علمی، شناسایی بهره‌برداران واقعی و صدور کارت شناسایی برای آنان جهت جلوگیری از برداشت غیرمجاز، خریداری تضمینی محصول به‌طور مستقیم از بهره‌برداران توسط دولت برای سود دهی بیشتر و حذف واسطه‌ها و اختصاص وام و حمایت مالی از بهره‌برداران ارتقا تکنولوژی به‌منظور تبدیل محصول به فرآورده‌های قابل استفاده در داخل کشور از جمله راه‌کارهای پیشنهادی برای این منظور مهم می‌باشد.

*کارشناسی ارشد فیزیولوژی

*کارشناسی زیست شناسی عمومی