حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی،کارشناس تاریخ اسلام و فعال رسانه در یادداشتی به مناسبت شهادت امام رئوف نوشت: پیشوای هشتم شیعیان جهان؛ حضرت امام رضا علیه السلام، در سال دویست هجری قمری، سفر اجباری، تاریخی، بی بازگشت و ختم به شهادتی را از سرزمین وحی به ایران زمین و طوس انجام دادند.

در کمتر یکسال بعد، حضرت اخت الرضا بانو فاطمه معصومه سلام الله علیها نیز، در حمایت و دفاع از ولایت و حقانیت آن امام همام، هجرتی آگاهانه و مجاهدانه به ایران اسلامی برگزیدند؛ و خود را به همراه عده‌ای از بستگان از مدینه النبی تا قم مقدس رساندند و به علت بیماری ناشی از مسمومیت توسط کارگزاران حکومت عباسیان، به شهادت رسیده و از وصال به برادر محبوب و امام زمان خویش بازماندند.

آستان قدس رضوی در مشهدالرضا علیه السلام و آستان قدس نشان فاطمی در شهر مقدس قم، در بارگاه منور این معصومه و آن معصوم که سلام خدا بر آنان باد، شکل گرفت و ایجاد شد. شان و شخصیت ولایی و حیات معنوی این دو بزرگوار قرن‌های متمادی بر تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران اسلامی به طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیرات شگرف و عمیق و همه جانبه‌ای گذاشت تا به امروز که به دو جایگاه ملی و جهانی با تاثیرگذاری بی نظیر و گسترده و فزایندی تبدیل گشته اند.

از همین روی، چندی است گرچه دیرهنگام، ولی نقش آفرینی و تاثیرگذاری تمدنی امام رضا علیه السلام و نیز اخت الرضا علیها السلام بر فرهنگ و تمدن ایران زمین، مورد مطالعه و مباحثه و مناظره و مکاتبه اندیشمندان رشته‌های مختلف قرار گرفته است.

نظر به فرمایش رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر لزوم احیا و بازآفرینی تمدن نوین ایرانی اسلامی در افق گام دوم انقلاب، بررسی تطبیقی و مطالعه‌ی بنیادین و کاربردی نقش تمدنی هجرت حضرت امام رضا (علیه السلام) و نیز حضور تمدن ساز خواهر بزرگوارشان حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیه) در شهر مقدس قم، ضرورت مضاعف پیدا کرده است.

پیوند گذشته و آینده فرهنگ و آموزه‌های رضوی و ارتباط دادن آموزه‌های امام رضا علیه‌السلام با چالش‌ها و فرصت‌های تمدن نوین، یکی از مهم‌ترین مباحثی است که امروزه اندیشمندان و پژوهشگران باید به آن بپردازند.

امام رضا علیه السلام؛ مهمترین عامل تمدن ساز ایران اسلامی

تمدن سازی فرایندی پیچیده و طولانی‌مدت و تدریجی است که نیازمند عوامل چندلایه و متعدد فرهنگی مذهبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.

یک فرد عادی، هرچند تأثیرگذار، به تنهایی نمی‌تواند تمدن‌ساز باشد. اما امام رضا علیه السلام به عنوان یک امام معصوم، نقش بسیار حیاتی و مهمی در هدایت و ارشاد جامعه اسلامی ایران و جهان تشیع و ایجاد زیرساخت تمدن اسلامی ایرانی داشته‌اند. ایشان با گفتار و رفتار و سلوک فردی و اجتماعی خود، الگویی کامل برای مسلمانان بودند و به ایجاد و گسترش فرهنگ اسلامی و ایرانی در شئون مختلف، کمک شایانی کردند.

بدون شک، امام رضا علیه السلام تأثیر بسزایی بر فرهنگ، هنر و ادب و تمدن ایران داشته‌اند؛ و آستان قدس رضوی به عنوان یک قطب فرهنگی و علمی، نقش مهمی در توسعه و گسترش تمدن اسلامی ایرانی ایفا کرده است. تمدن سازی یک فرایند جمعی است ولی می‌توان گفت که امام رضا علیه السلام به عنوان فردی الگو و پیشوای دینی، نقش بسیار برجسته‌ای در شکل‌دهی و گسترش تمدن اسلامی ایرانی داشته‌اند. به عبارتی یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری و بسط تمدن اسلامی ایرانی«شخصیت و حیات معنوی امام رضا علیه السلام» بوده است و نقش ایشان در این زمینه، بسیار برجسته و بی نظیر است و به حق می‌توان ایشان را یکی از مهم‌ترین «تمدن‌سازان ایران اسلامی» دانست.

علاوه بر این، می‌توان گفت که حرم مطهر آن حضرت، به عنوان یک کانون علمی و فرهنگی، نقش بسیار مهمی در حفظ و گسترش میراث فرهنگی و تمدنی ایران اسلامی پس از شهادت ایشان داشته است.

در نهایت، می‌توان گفت که آموزه‌های امام رضا علیه‌السلام نه تنها با گذشت زمان کهنه نمی‌شوند، بلکه با تحولات جهان امروز نیز سازگاری دارند. با تلفیق آموزه‌های ایشان با دستاورد‌های علمی و فناوری، می‌توان به تمدن نوین اسلامی ایرانی و جامعه‌ای عادلانه، پیشرفته و مبتنی بر ارزش‌های اسلامی و انسانی دست یافت.

عرصه‌های تمدن سازی امام رضا علیه السلام در ایران اسلامی

برای درک بهتر نقش امام رضا علیه السلام در تمدن‌سازی، مطالعه تاریخ اسلام و ایران و همچنین آثار و سیره ایشان، بسیار مفید و لازم خواهد بود. در این نوشتار به برخی از جنبه‌های خاص این نقش تمدنی بپردازیم:

گسترش دانش و فرهنگ و اندیشه اسلامی

تاسیس مراکز علمی: حضور امام رضا علیه السلام در خراسان و تشکیل جلسات درس و مناظره، به ایجاد مراکز علمی و فرهنگی در این منطقه کمک شایانی کرد.

ترویج معارف اسلامی: ایشان با روش‌های گوناگون مانند مناظره، گفتگو و بیان احادیث، معارف اسلامی را به مردم آموزش می‌دادند و به گسترش فرهنگ اسلامی کمک می‌کردند.

ترویج فرهنگ مطالعه و پژوهش:امام رضا علیه السلام همواره بر اهمیت علم و دانش تاکید می‌کردند و شاگردان خود و عموم مسلمانان و شیعیان را به مطالعه و پژوهش تشویق می‌نمودند.

تاکید بر علم و دانش:ایشان همواره بر اهمیت علم و دانش تاکید می‌کردند و شاگردان خود را به مطالعه و پژوهش تشویق می‌نمودند.

مبارزه با خرافات و بدعت‌ها:امام رضا علیه السلام با روش‌های منطقی و علمی، به مبارزه با خرافات و بدعت‌ها می‌پرداختند و به تقویت وحدت و انسجام اسلامی کمک می‌کردند.

تقویت وحدت و انسجام اسلامی

تقویت وحدت اسلامی:امام رضا علیه السلام با رفتار و گفتار خود، به تقویت وحدت و همدلی میان مسلمانان کمک می‌کردند.

مبارزه با تفرقه و اختلاف:ایشان با روش‌های مسالمت‌آمیز، به مبارزه با تفرقه و اختلاف می‌پرداختند و به مردم آگاهی می‌دادند.

تقویت وحدت شیعه و سنی:ایشان با رفتار و گفتار خود، به تقویت وحدت و همدلی میان شیعه و سنی کمک می‌کردند.

ارتقای جایگاه ایران اسلامی

ایجاد قطب علمی و فرهنگی:حضور امام رضا علیه السلام در خراسان، این منطقه را به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل کرد.

ارتقای جایگاه شیعه:ایشان با تلاش‌های و نقش آفرینی خود، به تقویت جایگاه شیعه در ایران و جهان اسلام کمک شایانی کردند.

تاثیر بر معماری و هنر اسلامی

توسعه معماری اسلامی:حرم مطهر امام رضا علیه السلام به عنوان یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین بنا‌های اسلامی، الگویی برای معماری اسلامی در ایران و دیگر کشور‌های اسلامی شد.

گسترش هنر‌های اسلامی:هنر‌های اسلامی مانند خوشنویسی، تذهیب و هنر‌های آیینی دیگر در دوره امام رضا علیه السلام و پس از آن در طول قرن‌های متمادی متاثر از فرهنگ رضوی به اوج شکوفایی خود رسید.

تاثیر بر سیاست و جامعه اسلامی

مبارزه با ظلم و ستم:امام رضا علیه السلام با روش‌های مسالمت‌آمیز، به مبارزه با ظلم و ستم می‌پرداختند و به مردم آگاهی می‌دادند.

ترویج عدالت و برابری:ایشان بر اهمیت عدالت و برابری در جامعه تاکید می‌کردند و به مردم می‌آموزاند که باید به حقوق یکدیگر احترام بگذارند.

عرصه اجتماعی و اخلاق اسلامی

الگوی اخلاقی:امام رضا علیه السلام با سیره عملی خود، الگوی کاملی از اخلاق اسلامی را ارائه دادند. صبر، شکیبایی، حلم، بخشش و مهربانی از جمله ویژگی‌های بارز اخلاقی ایشان بود که بر تربیت نسل‌های بعد تأثیر بسزایی گذاشت.

تعلیم اخلاقی:ایشان در جلسات درس و مناظره، به آموزش اخلاقی می‌پرداختند و بر اهمیت اخلاق در زندگی فردی و اجتماعی تاکید می‌کردند.

ترویج اخلاق اسلامی:امام رضا علیه السلام با سیره عملی خود، الگویی کامل از اخلاق اسلامی را ارائه دادند. صبر، شکیبایی، حلم، بخشش و مهربانی از جمله ویژگی‌های بارز اخلاقی ایشان بود که بر تربیت نسل‌های بعد تأثیر بسزایی گذاشت.

تاکید بر حقوق انسان:ایشان بر حقوق برابر همه انسان‌ها تاکید می‌کردند و به مبارزه با هرگونه تبعیض و بی‌عدالتی می‌پرداختند.

تقویت روابط اجتماعی:امام رضا علیه السلام با رفتار دوستانه و مهمان‌نوازی خود، به تقویت روابط اجتماعی و ایجاد وحدت و همدلی در جامعه کمک می‌کردند.

عرصه حقوق و عدالت اسلامی

تاکید بر حقوق انسان:امام رضا علیه السلام بر حقوق برابر همه انسان‌ها تاکید می‌کردند و به مبارزه با هرگونه تبعیض و بی‌عدالتی می‌پرداختند.

ترویج عدالت اجتماعی:ایشان بر اهمیت عدالت اجتماعی و رفع محرومیت‌ها تاکید می‌کردند و به مردم می‌آموزاند که باید به حقوق یکدیگر احترام بگذارند.

تاکید بر حفظ محیط زیست:اگرچه به صورت مستقیم به موضوع محیط زیست اشاره مستقیمی در روایات ایشان نیامده است، اما تاکید بر حفظ نعمت‌های الهی و عدم اسراف، نشان‌دهنده توجه ایشان به محیط زیست است.

عرصه معیشت و اقتصاد اسلامی

تاکید بر کار و تلاش:امام رضا علیه السلام بر اهمیت کار و تلاش و پرهیز از تنبلی تاکید می‌کردند.

حمایت از تولید و کار:ایشان از تولید و زراعت و تجارت و... حمایت می‌کردند و به مردم توصیه می‌نمودند که از محصولات تولید مسلمانان استفاده کنند.

توجه به اقتصاد اسلامی:امام رضا علیه السلام به اهمیت نظام اقتصاد اسلامی و عدالت اقتصادی تاکید می‌کردند.

در مجموع، می‌توان گفت که امام رضا علیه السلام با مجاهدت بی‌وقفه خود در «حیات ظاهری» خویش و تاثیرگذاری عمیق تربیتی و الهام بخشی فوق العاده خویش در طول قرن‌های متمادی«حیات معنوی»پس از شهادت، نقش بسیار ویژه‌ای در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی ایرانی داشته‌اند. ایشان نه تنها به عنوان یک رهبر و پیشوای دینی، بلکه ازنگاه این‌جهانی به عنوان یک دانشمند، حکیم و فیلسوف و سیاستمدار، الگویی فعال، کامل و الهام بخش برای همه انسان‌ها هستند.

تأثیرات امام هشتم، تنها به حوزه‌های ذکر شده، محدود نمی‌شود. با بررسی پیشینه و تاریخ تحولات ایرانی اسلامی، می‌توان دریافت که امام رضا علیه السلام در همه عرصه‌های تمدن‌سازی اسلامی-ایرانی به طور مشهود و بی‌بدیلی ایفای نقش نموده‌اند. از سویی امام رضا علیه السلام در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، الگویی کامل و جامع بوده که خود کارکرد «تاثیرگذاری فرهنگی و تمدنی» داشته است.

امام رضا علیه السلام با تاکید بر «ارزش‌های اسلامی»، به عنوان زیرساخت و روح تمدن اسلامی، به تمدن‌سازی در همه عرصه‌ها و به طور فراگیر و گسترده، نقش آفرینی موثری و پایداری داشتند و در عین حال الهام‌بخش نسل‌های بعدی تاکنون بودند.