واکسن آسترازنکا و لخته‌شدن خون؛ آنچه تاکنون مشخص شده است

واکسنآسترازنکاآکسفورد حداقل در ۱۱۵ کشور جهان علیهکووید ۱۹استفاده شده است و در مواردی، چندین ماه است که به‌کار می‌رود. بااین‌حال وقتی در ماه گذشته چندین مورد اختلال نادر لخته‌شدن خون ظاهر شد که برخی از آن‌ها کشنده بود، بسیاری از کشورهای اروپایی در استفاده از واکسن مذکور در تمام گروه‌های سنی تجدیدنظر کردند. بسیاری از کشورها که به واکسن‌های دیگری دسترسی دارند، اکنون استفاده از واکسن آسترازنکا‌آکسفورد را به افراد مسن‌تر محدود و تعداد معدودی از کشورها نیز استفاده از آن را ‌کلا متوقف کرده‌اند.

درحالی‌که میزان بروز اختلالات لخته‌شدن ناشی از واکسن آسترازنکا بسیار کم است، سازمان‌های ناظر و پژوهشگران می‌کوشند آگاهی مردم را درباره‌ی برخی علائم ازجمله سردرد و تورم پا و درد شکمی افزایش دهند؛ خصوصا در افراد جوان‌تری که واکسینه شده‌اند. گفتنی است کارشناسان بهداشت عمومی از این موضوع نیز ابراز نگرانی کرده‌اند که تبلیغ درباره‌ی واکنش‌های نادر مرتبط با واکسن موجب تشدید تردید در میان مردم درباره‌ی واکسیناسیون می‌شود. آنان همچنان تأکید می‌کنند مزیت‌های واکسن آسترازنکا‌آکسفورد بسیار بیشتر از خطرهایش است. در بسیاری از کشورها، این واکسن، تنها واکسن موجود است. در این مطلب به‌نقل ازنیویورک‌تایمز،به چندین پرسش رایج در‌این‌باره پاسخ داده می‌شود.

لخته‌ی خون چیست و به‌طورکلی چه عواملی موجب آن می‌شود؟

لخته‌ی خون توده‌ای غلیظ و ژلاتینی از خون است که می‌تواند مسیر خون را مسدود کند. لخته‌های خون در پاسخ به جراحات و براثر بیماری‌های مختلفی ازجمله سرطان و اختلالات ژنتیکی، برخی داروها و نشستن طولانی‌مدت یا ماندن طولانی‌مدت در بستر تشکیل می‌شوند. خودِ بیماری کووید ۱۹ نیز می‌تواند موجب بروز مشکلات لخته‌ی خون جدی شود. لخته‌هایی که در پاها ایجاد می‌شوند، گاهی ‌اوقات از آن محل جدا می‌شوند و با جریان خون به ریه‌ها یا به‌ندرت به مغز می‌رسند که در این حالت ممکن است مرگ‌بار باشند.

لخته‌های خون در دریافت‌کنندگان واکسن آسترازنکاآکسفورد به‌علت مجموعه‌علائم غیرمعمول آن‌ها موجب نگرانی شده است: انسداد سیاه‌رگ‌های اصلی که در بیشتر موارد خون را از مغز خارج می‌کنند و نیز کم‌بودن تعداد پلاکت‌ها. پلاکت‌ها اجزایی از خون هستند که در لخته‌شدن خون موثرند.

پژوهشگران در آلمان و نروژ دریافتند دریافت‌کنندگان واکسن دچار اختلال لخته‌شدن خون آنتی‌بادی‌هایی تولید کرده بودند که پلاکت‌های آن‌ها را فعال کرده و به ایجاد لخته‌های خونی منجر شده بود. دانشمندان پیشنهاد کرده‌اند این واکنش غیرعادی را ترومبوسیتوپنی ایمنی ترومبوتیک ناشی ‌از واکسن یا VITT نام‌گذاری کنند.

تاکنون، پژوهشگران در اروپا شرایط پزشکی زمینه‌ای را در میان دریافت‌کنندگان واکسن دچار مشکلات جدی لخته‌شدن خون شناسایی نکرده‌اند که بتواند به توضیح حساسیت آن‌ها کمک کند. برخی مقام‌های بهداشتی گفته‌اند به‌نظر می‌رسد افراد جوان‌تر کمی بیشتر درمعرض خطر لخته‌شدن خون قرار داشته باشند. از‌آنجاکه احتمال ابتلای این افراد بهکوویدشدید کمتر است، واکسنی که به این گروه سنی داده می‌شود، باید استاندارد ایمنی بیشتری داشته باشد.

فراوانی موارد غیرمعمول در اروپا چقدر است؟

از چهارم آوریل، نهادهای نظارتی اروپایی گزارش‌هایی درباره‌ی ۲۲۲ مورد مشکل نادر لخته‌ی خون از کشورهای مختلف دریافت کرده‌اند. گفته می‌شود حدود ۳۴ میلیون نفر در آن کشورها واکسن آسترازنکا را دریافت کرده‌اند و مشکلات لخته‌ی خون در نرخ حدود یک مورد در ۱۰۰،۰۰۰ فرد دریافت‌کننده واکسن دیده شده است. از بیست‌ودوم مارس، سازمان‌های نظارتی اروپا ۸۶ مورد را به‌دقت بررسی کردند و بنابر گزارش آن‌ها، ۱۸ مورد از آن‌ها مرگ‌بار بوده است.

مقام‌های بهداشتی بریتانیا نرخ شیوع کمتری از این مشکل را گزارش کرده‌اند که شاید بدان‌علت بوده است که آنان توزیع واکسن را در افراد مسن آغاز کردند که به‌نظر می‌رسد حساسیت کمتری داشته باشند. بااین‌حال، آنان این هفته شواهدی ارائه کرده‌اند که نشان می‌دهد تقریبا در هر سناریویی، خطر بستری‌شدن در بخش مراقب‌های ویژه براثر ابتلا به کووید از خطر لخته‌ی خون بسیار بیشتر است. تنها گروهی که درباره‌ی آن‌ها گفته شد خطر بروز مشکلات لخته‌ی خون از خطر پذیرش در بخش مراقبت‌های ویژه براثرویروس کرونابیشتر است، افراد جوان‌تر از ۳۰ سالی است که در مناطقی با نرخ شیوع کم کووید زندگی می‌کنند.

کشورهای مختلف چه اقدامات احتیاطی انجام می‌دهند؟

آلمان، هلند، فیلیپین، پرتغال و اسپانیا توصیه کرده‌اند واکسن آسترازنکا فقط به افرادی تزریق شود که سنشان بیشتر از ۶۰ سال است. کانادا و فرانسه آن را به افراد مسن‌تر از ۵۵ سال محدود کرده‌اند. استرالیا نیز تزریق از این واکسن را به افراد مسن‌تر از ۵۰ سال و بلژیک به افراد مسن‌تر از ۶۵ سال محدود کرده است. بریتانیا که واکسن آسترازنکا در آن ساخته شد، سرسخت‌ترین مدافع واکسن مذکور بوده است؛ اما روز چهارشنبه اعلام کرد به افراد جوان‌تر از ۳۰ سال واکسن دیگری خواهد داد. دانمارک و نروژ تزریق واکسن آسترازنکا را متوقف کرده‌اند و کنگو شروع برنامه‌ی واکسیناسیونش را به‌تأخیر انداخته است.

واکسیناسیون کامل با واکسن آسترازنکا به دو دُز نیاز دارد؛ اما سازمان‌های ناظر در فرانسه به افراد جوان‌تر از ۵۵ سال دریافت‌کننده‌ی یک دُز از این واکسن توصیه کرده است که دُز دوم را از واکسن متفاوتی دریافت کنند. مقام‌های بهداشتی آلمان نیز همین موضوع را برای افراد جوان‌تر از ۶۰ سال توصیه کرده‌اند. واکسن آسترازنکا مجوز تزریق در آمریکا را دریافت نکرده؛ اما این شرکت گفته است به‌دنبال بررسی سازمان غذا و دارو خواهد بود. روز چهارشنبه، آژانس دارویی اروپا گفت برچسب واکسن باید تغییر پیدا کند و روی آن اختلال لخته‌شدن خون به‌عنوان عارضه‌ی جانبی بسیار نادر واکسن ذکر شود.

لخته‌های خونی چقدر شایع است؟

براساس اعلام مرکز کنترل و پیشگیری بیماری، در کشور آمریکا هر سال چیزی حدود ۳۰۰ تا ۶۰۰ هزار فرد در ریه‌ها یا عروق خونی پاها یا دیگر بخش‌های بدن دچار لخته‌ی خون می‌شوند. براساس این داده‌ها، روزانه در آمریکا حدود ۱،۰۰۰ تا ۲،۰۰۰ مورد لخته‌شدن خون رخ می‌دهد. درحالی‌که اکنون در روز چند میلیون نفر واکسن تزریق می‌کنند، برخی از لخته‌ها در کسانی رخ خواهد داد که واکسن را می‌زنند و لزوما به واکسن ربطی ندارد و به‌دلیل همین نرخ لخته‌شدن خون است که در جمعیت رخ می‌دهد.

براساس اعلام سازمان‌های نظارتی در بریتانیا، تقریبا از هر ۱،۰۰۰ نفر یک نفر در سال دچار لخته‌ی خون در سیاه‌رگ خونی می‌شود؛ اما کارشناسان پزشکی اعلام کرده‌اند تشخیص نرخ معمول موارد لخته‌شدن خون در گروه‌های کوچک دریافت‌کننده واکسن آسترازنکا دشوارتر است. به‌گفته‌ی پژوهشگران، ترومبوز وریدی مغزی یا لخته‌شدن خود در مغز همیشه به‌خوبی تشخیص داده نمی‌شود. با‌این‌حال، پژوهشگران آلمانی معتقدند میزان بروز این لخته‌ها در دریافت‌کنندگان واکسن آسترازنکا بیش از میزانی است که در حالت عادی در مردم اتفاق می‌افتد.

در واکنش نامطلوبی مانند لخته‌شدن خون، پزشکان و دریافت‌کنندگان واکسن باید ‌دنبال چه علائمی باشند؟

سازمان‌های ناظر اروپا توصیه کرده‌اند گیرندگان واکسن برای تعدادی از علائم احتمالی ازجمله تورم پا، درد شکمی پایدار، سردردهای شدید و پایدار یا تاری دید و لکه‌های خونی ریز روی پوست که دورتر از منطقه‌ی تزریق واکسن ایجاد می‌شوند، به‌دنبال دریافت کمک پزشکی باشند. این مجموعه از علائم به‌اندازه‌ای گنگ بود که تقریبا بلافاصله اورژانس‌های بریتانیا با افزایش شمار بیمارانی مواجه شد که با نگرانی از این مسئله به اورژانس مراجعه می‌کردند که این توصیف‌ها درباره‌شان صدق می‌کند. درنتیجه، برخی از پزشکان اورژانس خواستار توصیه‌های مشخصی درباره‌ی چگونگی مدیریت مراجعات غیرضروری به بیمارستان شدند.

پژوهشگران آلمانی آزمایش‌های خونی مخصوصی را توصیه کرده‌اند که می‌تواند برای تشخیص این اختلال استفاده شود. افزون‌براین، آنان درمان با گلوبولین ایمنی وریدی را پیشنهاد کرده‌اند که برای درمان اختلالات ایمنی مختلف به‌کار برده می‌شود. داروهای ضدانعقاد یا رقیق‌کننده نیز می‌توانند تجویز شوند؛ ولی نوعی رایج از این داروها، یعنی هپارین، نباید استفاده شود؛ زیرا وضعیت مرتبط با واکسن بسیار شبیه چیزی است که به‌ندرت در افراد دریافت‌کننده‌ی هپارین اتفاق می‌افتد.

آیا واکسن‌ها موجب اختلالات خون‌ریزی دیگری می‌شوند؟

واکسن‌های دیگر خصوصا واکسن‌هایی که برای سرخک و اوریون و سرخجه به کودکان تزریق می‌شود، با کاهش موقت سطح پلاکت‌ها همراه بوده‌اند. پلاکت یکی از اجزای خون است که برای لخته‌شدن خون ضروری است. کاهش سطح پلاکت‌ها در تعداد کمی از بیماران دریافت‌کننده‌ی واکسن‌های مدرنا و فایزر بیوان‌تک و آسترازنکا نیز گزارش شده است. یکی از دریافت‌کنندگان واکسن ازجمله پزشکان فلوریدا بود که براثر خون‌ریزی مغزی از دنیا رفت. وی در وضعیتی بود که سطح پلاکت‌هایش به حالت عادی برنمی‌گشت. ناگفته نماند افراد دیگری نیز براثر این مسئله بستری شدند. مقام‌های بهداشتی آمریکا گفته‌اند این موارد در دست بررسی است؛ اما نتایج بررسی‌ها را گزارش و هنوز مشخص نکرده‌اند که آیا با واکسن‌ها ارتباطی دارد یا خیر.