خوشبختانه گسترش تکنولوژی ماهواره ای دردو دهه گذشته و به خصوص برنامه کوپرنیکوس آژانس فضایی اروپا که در آن داده های ماهواره سنتیل به صورت سیستماتیک در سراسر دنیا جمع آوری شده و جهت پردازش به صورت کاملا رایگان در اختیارعموم مردم، محققان و متخصصان دستگاه اجرایی قرار می‌گیرد تحول شگرفی در استفاده از این داده ها جهت کاربردهایی مانند تعیین دقیق محدوده پوشش های گیاهی و جنگلی و برآورد تخریب ناشی از آتش سوزیها و یا تغییر کاربری زمین ایجاد کرده است.

نقشه کاربری اراضی ایران در سال ۱۳۹۸هجری شمسی بر اساس مشاهدات ماهواره ای (منبع: سرویس پایش جامع کوپرنیکوس۱).بر اساس این مشاهدات ایران ۱.۸۹درصد از مساحت ایراندارای پوشش جنگلی متراکم در ناحیه جنوبی دریای کاسپین و کوههای زاگرس است.

بر اساس جدیدترین اطلاعات ماهواره ای که مورد پردازش و تحلیل قرار گرفته چیزی حدود کمتر از دو درصد مساحت ایران (۱.۸۹%) ، یعنی حدود ۳ میلیون هکتار دارای پوشش جنگلی متراکم است که این نواحی عمدتا در ناحیه جنوبی دریای کاسپین و کوههای زاگرس پراکنده شده اند. براساس پژوهشی که اخیرا توسط یکی از دانشجویان دکتری در دانشگاه صنعتی خواجه نصیرا لدین طوسی انجام شده و در آن بیش از هزاران تصویر ماهواره‌ای سنتینل ۱ و ۲ در سال ۱۳۹۶ با کمک جدیدترین روشهای موجود برای کل ایران پردازش شده و نتایج آن در یکی از مجلات معتبرعلمی به چاپ رسیده است، از مجموع این سه میلیون هکتار پوشش جنگلی متراکم، چیزی حدود ۱.۶ میلیون هکتار (۱۶۰۴۸ کیلومتر مربع ) جنگل هیرکانی درحاشیه جنوبی دریای خزر تمرکز یافته‌اند.

نقشه کاربری اراضی ایران در سال ۱۳۹۶ هجری شمسی بر گرفته از پژوهش انجام گرفته توسط قربانیان و همکاران در دانشگاه خواجه نصیر. جنگل‌های هیرکانی بصورت یک نوار سبز رنگ در حاشیه جنوبی دریای کاسپین مشخص شده اند.

بنابراین اگربر اساس آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور عدد ۲۰۸۸۵۹۰ هکتار (دو میلیون وهشتاد و هشت هزار و پانصد و نود هکتار) به عنوان مساحت جنگل‌های شمال در سال ۱۳۳۴ را عدد مبنا قرار دهیم، نتیجه می‌گیریم که در طی شصت سال گذشته چیزی حدود حداقلنیم میلیون هکتار(۴۸۳۷۹۰ هکتار) از مساحت جنگلهای هیرکانی به دلایل فعالیت های مخرب مانند تغییر کاربری اراضی، ویلاسازی، معدن کاری ،دپوی زباله، سد سازی و ... کاسته شده است. هر چند پاره ای از فرهیختگان مانند پروفسور علی یخکشی که از وی به عنوان بنیانگذارعلم محیط زیست ایران یاد می‌شود معتقدند آمار سازمان جنگلها برای دهه ۳۰ مخدوش است و مساحت جنگلهای هیرکانی درحوالی۱۳۲۰ حدود ۳.۴ میلیون هکتار بوده، که بر این اساس به برآوردی حدود بر۱.۸ میلیون هکتاربرای تخریب جنگلهای هیرکانی در ۸۰ سال گذشته خواهیم رسید! بررسی نتایج ماهواره ای پیرامون تغییرات عرصه های جنگلی در استانهای شمالی همچنان نشان میدهد نرخ ازدست رفتن جنگل و پوشش گیاهی در دهه های اخیر دراستانهای مازندران و گلستانبیشترازاستان گیلان است.

حتی اگرخوش بینانه حد پاییننیم میلیون هکتارتخریب و کاهش در مساحت عرصه های جنگلی هیرکانی در طی شصت سال گذشته را ملاک قرار دهیم، این حجم تخریب برای کشوری مانند ایران که در فقر شدید پوشش های متراکم گیاهی است عدد قابل قبولی نمیباشد (تخریب ۱.۸ که به طریق اولی دیگر فاجعه هست!). اثرات این تخریب را بارها به اشکال مختلف مانند حوادث سیل فرودین ۱۳۹۸ و افزایش خطر پذیری مردم خطه شمال نسبت به بلایای طبیعی مانند سیل و زمین لغزش به وفور در سالهای اخیر ملاحظه کرده ایم. امیدوارم روزی را شاهد باشیم که در آن بتوان در سایه مدیریت و برنامه ریزی درست تروعلمی تر برای اولین بار خبری از افزایش پوششهای گیاهی متراکم در حاشیه جنوبی دریای کاسپین و زاگرس بجای کاهش آنها داد و در بین استانهای کشور فرهنگ رقابت شدید برای احیا اصولی جنگل‌ها صورت پذیرد! روزی که این خبر اعلام شود می‌توان امید داشت که تفکر مدیریت پایدار جهت صیانت ازمنابع گرانبهای آب و خاک از حالت حرف و جلسه و تبلیغات و شعار خارج شده و جامه عمل به خود پوشانده است. به امید آن روز!

* محقق مرکز تحقیقات علوم زمین (GFZ) و استاد دانشگاه لایبنیتز هانوفر آلمان

منابع:

https://lcviewer.vito.be/۲۰۱۹ (۱)

(۲)Ghorbanian, A., et al. (۲۰۲۰ (ISPRS Journal of Photogrammetry and Remote Sensing,۱۶۷, ۲۷۶-۲۸۸.

http://www.iew.ir/۱۳۹۵/۰۲/۱۴/۴۷۱۴۱ (۳)

https://www.khabaronline.ir/news/۵۴۵۷۵۳ (۴)

https://www.khabaronline.ir/news/۱۴۹۱۶۶۴/(۵)