در عصر امام رضا(ع) به ویژه با توجه به جریان ولایتعهدی فرصتی فراهم آمد تا این امام بزرگوار با مدیریت فرهنگی و بیان احادیث جان تازه‌ای به کالبد نیمه جان شیعه بخشیده و اسلام ناب محمدی را احیا کنند. در همین راستا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی قائم مقام ریاست دانشگاه قرآن و حدیث در گفت‌و‌گو با آستان‌نیوز، به تبیین «جایگاه احادیث امام رضا(ع) در فرهنگ حدیثی شیعه» پرداخته که حاصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانیم.

همان‌طور که می‌دانید حدیث شیعه در روزگار امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به اوج خود رسید این دو امام بزرگوار فرهنگ شیعی را هویت دادند اما سؤال اینجاست که این دوره طلایی چرا ادامه پیدا نکرد؟
بله، دلیل این اتفاق این است که با توجه به حبس طولانی و مهمتر از آن، بازداشت تقریباً خانگی و انزوایی که خلافت عباسی بر امام کاظم(ع) تحمیل کرد، امکان ارتباط کم بود، البته نه به این معنا که کاملاً متوقف شود، ولی به‌هرحال آن دوران طلایی دیگر نبود. این دوران برخلاف تصور ما در دوران امام رضا(ع) هم ادامه یافت. یعنی درست است که تاریخ از آزادی سیاسی و فرهنگی در زمان امام رضا(ع) یاد می‌کند اما باید بدانیم که از حدود 20 سال امامت ایشان، نیمی از آن مصادف با هارون‌الرشید، خلیفه زورمند عباسی است که امام کاظم(ع) را به زندان افکند. نیمه دوم و چند سال پایانی امام رضا(ع) از آزادی نسبی برخوردار بود.
نتیجه‌ای که می‌خواهم بگیرم اینکه ما آن اوج فرهنگی حدیث شیعی را در دوران اولیه امام رضا(ع) نداریم. پس امام رضا(ع) چگونه باید این را استمرار ببخشند. این سؤالی است که قاعدتاً در روزگار امام رضا(ع) مطرح بوده است .اگر ما در عملکرد امام رضا(ع) دقت کنیم، می‌بینیم ایشان در چند جبهه این حرکت را استمرار بخشیده‌اند. یکی در جهت تقویت؛ یعنی شاید لازم نبود دیگر امام رضا(ع) بنیان‌های فقهی شیعی و یا بنیان‌های اعتقادی شیعه را از نو پایه‌گذاری کنند. چون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) پایه‌گذاری کرده بودند. اما نیاز بود تقویت پیدا کند. یعنی اینکه اصحاب و شاگردان را در مجالس خصوصی تعلیم دهند. احادیث را به آن‌ها انتقال دهند. اما بیش از نقش تقویت، نقش پالایشی و تصحیحی امام رضا(ع) نسبت به میراث حدیثی شیعه است که از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
میراثی که امام صادق و امام باقر(ع) برای شیعه گذاشتند در یک برهه‌ای به‌اندازه محدودی با عقاید غالیان اختلاط پیدا کرد. مغیرۀ بن سعید در زمان امام باقر(ع) و محمد بن مقلاص اسدی در زمان امام صادق(ع) و دیگر غالیان، با خزیدن در صفوف شیعه، مقداری مفاهیم و عقاید خودشان با عقاید شیعه مخلوط کردند.

آیا این روند، پس از شهادت امام رضا(ع) نیز پی گرفته شد؟
بله.ما می‌بینیم در زمان امام جواد(ع) و امام هادی‌(ع) احادیث شیعه مخلوط نیست و فقه و عقاید منسجم شده است. گرچه در زمان امام هادی(ع) رساله می‌نویسند و در مفهوم قضا و قدر سؤال می‌کنند. ولی دیگر ردپای غلو کمتر دیده می‌شود تا زمان امام حسن عسکری(ع). که البته آنجا به خاطر حبس طولانی‌مدت امام هادی(ع) و حبس خود امام حسن عسکری(ع) دوباره غلات ظاهر می‌شوند و از این فرصت سوءاستفاده می‌کنند. نکته مهم اینکه در روزگار امام رضا(ع) گاه کتاب‌ها و مجموعه‌های حدیثی نیز بر ایشان عرضه می‌شود و ایشان آن را بررسی و رد و تائید می‌کنند. برخی نمونه‌هایش را در مقاله «عرضه حدیث بر امامان» شماره 6 و 9 مجله علوم حدیث آورده‌ام و دوستان می‌توانند به آنجا مراجعه کنند.

امام رضا(ع) غیر از نقش پالایشی که در فرهنگ حدیثی بر عهده گرفتند چه نقش مهم دیگری را انجام دادند؟
نقش دیگری که امام رضا(ع) در حدیث شیعه و بلکه کیان و هویت شیعه دارند نقشی است که در مواجهه با دیگراندیشان و کژاندیشان آن زمان داشته‌اند. در زمان مأمون ما با نهضت ترجمه در جهان اسلام روبرو هستیم. یعنی یک میراث علمی درخور اعتنایی از ایران و یونان به تمدن اسلامی سرازیر می‌شود. مسلمانان فرهیخته مانند عالمان در عراق یا غرب جهان اسلام و شمال آفریقا، میراث ایرانی و یونانی را ترجمه کردند. این میراث مانند هر اندیشه دیگری که وارد زندگی فکری یک امت و جامعه می‌شود قاعدتاً ناسازگاری‌ها و یا در یک معنای فروتر، ناهمواری‌هایی با معناهای نهفته در آن جامعه ایجاد می‌کند. یعنی برای نمونه ممکن است در مورد معاد جسمانی و یا روحانی، اندیشه یونانی با اندیشه اسلامی، حداقل اگر مخالفت نداشته باشد، تفاوتی داشته باشد که این مهم اندیشه‌هایی را ایجاد می‌کند. یا در مورد وجود رب‌النوع‌ها برای آسمان، باران، محبت، رزق و روزی و... این موارد ممکن است یک سلسله مشابهت و یا مخالفت‌هایی با اندیشه شفاعت و توسل داشته باشد. این‌ها را باید در این فضای فکری جستجو کنیم. اگر به این نهضت ترجمه، بقایای بازمانده از زندیقی‌گری را اضافه کنیم و این دو به هم ضمیمه شوند، می‌بینیم نقش امام رضا(ع) در این خصوص به‌عنوان یک مدافع عقاید اسلامی و عقاید شیعی ظهور پیدا می‌کند. البته زندیقی‌گری با هجوم و مقابله خشن بنی‌عباس و کشتن آن‌ها در روزگار امام صادق(ع) فروکش کرد، اما ته‌مانده‌ها و رسوب‌های فکری‌اش تا چندین دهه باقی ماند. به‌عبارت‌دیگر عالمان مسلمان آن زمان درگیر پاسخ‌گویی به شبهات و سؤالات برآمده از این امتزاج فکری بوده‌اند ولی نمی‌توانستند به همه آن‌ها پاسخ دهند. پس ناگزیر به امام رضا(ع) و دیگر ائمه اطهار(ع) مراجعه می‌کنند. یک دسته از شواهد تاریخی را می‌توان در مناظره‌های امام رضا(ع) یافت که در نیمه دوم امامت ایشان بیشتر رخ‌داده است. این مناظره‌ها نشان می‌دهند که جریان‌ فکری آن زمان مسلمانان، یک جریان تقریباً آزاداندیشانه شده است. تقریباً می‌توانیم بگوییم که به این سمت دارد حرکت می‌کند. چه نظریات دیگراندیشانه ولی در سطح درونی مثل مسئله حادث بودن قرآن ، چه در عرصه بیرون از حوزه اسلامی مانند مسئله تناقض درونی توحید و تثلیث ادعایی مسیحیت و یا در مسائلی مانند هجوم‌های فکری یهودیان به اسلام و دخول و ورود اسرائیلیات در عرصه‌های مختلف، در همه موارد امام رضا(ع) ناگزیر از این هستند که موضع‌گیری کنند. این موضع‌گیری باعث می‌شود که بخشی از احادیث را که راویان ما نقل می‌کنند، احادیث اعتقادی، کلامی و جدلی از امام رضا(ع) باشد. می‌توانیم بگوییم اعتقادیات و کلام در زمان امام رضا(ع) در حال اوج گرفتن است؛ هر مقدار فقه شیعه در زمان امام صادق(ع) به اوج رسیده و تقریباً می‌توانیم بگوییم افزوده‌های بعدی چندان فراوان نیست، اما اعتقادیات و احادیث کلامی و عقیدتی شیعه در زمان امام رضا(ع) به اوج رسیده است. البته برخی از این مناظره‌ها سند صحیحی ندارند اما اصل مناظره‌ها و احادیث اعتقادی که از امام رضا(ع) صادرشده است، را نمی‌توانیم انکار کنیم.

برخی از احادیث امام رضا(ع) از سطح بسیار بالاتری در مقایسه با سایر احادیث برخوردار هستند لطفاً در این خصوص توضیحاتی بفرمایید؟
برخی از خطبه‌های امام رضا(ع) شبیه خطبه‌های توحیدی امام علی(ع) در نهج‌البلاغه است. یعنی مشخص است که آن زمان ایشان قصد داشتند در این فضا، آن مطالب اصیل و والای شیعه را عرضه کنند، نه مطالبی برای اقناع آدم‌های معمولی و مطالب سطح پایین. به همین دلیل برخی احادیث امام رضا(ع)، از یک سطح و تراز بالاتری نسبت به احادیث ساده‌ای که درزمینه عقاید برای اقناع عمومی مردم صادرشده است، دارد. این سه نقش؛ یعنی تقویت پیشینه شیعه به‌ویژه در احادیث فقهی، تصحیح و پالایش میراث حدیثی شیعه و سپس به اوج رساندن احادیث کلامی و اعتقادی و اساساً کیان فکری شیعه، را می‌توان مشخص‌کننده بخشی از جایگاه امام رضا(ع) در عرصه حدیث و دانش دینی دانست.