۶۰ درصد از آب مصرفی تهران در بخش کشاورزی مصرف می شود tv logo

باشگاه خبرنگاران جوان؛محبوبه کباری- در چند سال گذشته، ماجرای اوکراین و حتی دفاع مقدس ۱۲ روزه نشان دادند که امنیت غذایی یکی از مهم‌ترین فاکتور‌های مدیریت کشور است و نمی‌توان به بیگانگان وابسته بود. همچنین، در شرایطی که کم‌آبی، تغییرات اقلیمی و افزایش تقاضا برای منابع آب، ایران را با چالشی بی‌سابقه روبه‌رو کرده است، پرسش‌های اساسی درباره تعادل بین تأمین آب و حفظ امنیت غذایی مطرح می‌شود. آیا کشاورزی، که ستون اصلی تولید غذا در کشور است، متهم اصلی بحران آب است؟ یا مشکل در مدیریت ناکارآمد منابع نهفته است؟ برخی کارشناسان معتقدند کشاورزی مصرف آب را به سطحی ناپایدار رسانده و باید محدود شود، اما گروهی هشدار می‌دهند که این تصمیم می‌تواند امنیت غذایی را تهدید کند، میلیون‌ها کشاورز را بیکار سازد و تبعات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد و باید با آمایش سرزمین، اصلاح الگوی کشت و مطالعه دقیق خاک و آب، باید سیاست‌ها و کشت را تغییر دهیم. در همین راستا، برنامه پایش میزبان  بنفشه زهرایی، رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران، و سید محمدجواد معیریان، کارشناس اقتصاد کشاورزی بود و به بررسی تعارض یا تعادل بین امنیت آبی و غذایی پرداخت.
ریشه‌های بحران آب و امنیت غذایی
بنفشه زهرایی در پاسخ به پرسش مجری درباره تعارض بین امنیت آبی و غذایی گفت: «امنیت آبی و غذایی به هم گره خورده‌اند. آب نهاده اصلی تولید محصولات کشاورزی است، اما برخلاف سایر نهاده‌ها، نمی‌توان آن را با سرمایه‌گذاری تولید کرد. مثلاً می‌توان با ساخت نیروگاه برق تولید کرد یا با اکتشاف، ظرفیت نفت را افزایش داد، اما آب در چرخه طبیعی گردش دارد و تحت تأثیر دوره‌های خشک و تر، تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است.»

او افزود: «در کشور خشک و نیمه‌خشک ما، با افزایش جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی، مصارف آب به شدت بالا رفته است. برای حفظ امنیت غذایی، از منابع آب تجدیدناپذیر که امانت از نسل‌های قبل داریم، برداشت کرده‌ایم. منابع آب تجدیدپذیر از طریق بارندگی سالانه حدود ۱۱۰ میلیارد مترمکعب است، اما کل منابع تجدیدناپذیر زیرزمینی حدود ۵۰۰ میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود. یک‌سوم این منابع در چهار دهه گذشته مصرف شده، عمدتاً برای امنیت غذایی. اما بخش زیادی از این محصولات کشاورزی ارتباطی با امنیت غذایی ندارند و صرف صادرات و ارزآوری شده‌اند.»

با توجه به شرایط سیاسی و نظامی تامین مواد غذایی باید از داخل باشد

سید محمدجواد معیریان، کارشناس اقتصاد کشاورزی، در پاسخ به سؤال درباره برداشت از منابع تجدیدناپذیر اظهار داشت: «امنیت آبی و غذایی الزاماً دوگانه‌ای جدی نیستند. این دو در طول هم قرار دارند و تعارضی ندارند. بدون آب و غذا زندگی ممکن نیست. امنیت غذایی یعنی دسترسی همیشگی مردم به غذای کافی، سالم، مغذی و حلال. با شرایط سیاسی و نظامی کنونی، تکیه بر واردات پایدار نیست. نمونه‌هایی مثل قحطی در تاریخ ایران یا وضعیت اخیر غزه نشان می‌دهد که مسیر تأمین از خارج ممکن است قطع شود. بنابراین، باید تولید داخلی را تقویت کنیم.»

وی همچنین خاطرنشان کرد: «یک‌چهارم منابع تجدیدناپذیرمان را برای امنیت غذایی استفاده کرده‌ایم، اما همه آن صرف کشاورزی نشده؛ بخشی به صنعت رفته است. اضافه‌برداشت سالانه حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب گزارش شده که همه‌اش به کشاورزی یا محصولات اساسی مربوط نیست. باید با تأمل بیشتری به این موضوع نگاه کنیم.»

کشاورزی ناپایدار ایران را به بحران آب و غذا می‌کشاند

زهرایی با انتقاد از سیاست‌های کشاورزی هشدار داد: «برنامه‌ریزی در کشاورزی ما دقیق نبوده است. مثلاً از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۳، سطح باغات پسته ۸۳ درصد افزایش یافته است. آیا این به دلیل سیاست‌گذاری بوده یا بازار خوب و شوری خاک؟ اگر اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی ادامه یابد و این منابع شورتر شوند، آیا این تهدیدی برای امنیت غذایی نیست؟ اراضی که قبلاً گندم کشت می‌کردند، حالا به محصولات شورپسند مثل پسته رسیده‌اند.»

وی افزود: «وزارت جهاد کشاورزی باید علاوه بر تأمین امنیت غذایی امروز، پایداری تولید را تضمین کند، اما کشاورزی کنونی ما پایدار نیست. در تهران، تقریبا ۶۰ درصد آب شرب از آبخوان‌های مشترک با کشاورزی تأمین می‌شود. کم‌بارشی امسال تنش‌ها را تشدید کرده است، اما سد‌های تأمین‌کننده آب تهران مثل لار، امیرکبیر و طالقان عمدتاً برای شرب استفاده می‌شوند، نه کشاورزی.»

مسئله‌شناسی آب، پیش‌شرط حل بحران

معیریان نیز در نقد سیاست‌گذاری‌ها اظهار کرد: «پیش از راهکار، باید مسئله‌شناسی دقیق داشته باشیم. در بحث آب مجازی، محاسبه می‌کنیم که ۴۸ میلیارد مترمکعب آب مجازی در تولید محصولات داریم، ۲۲.۵ میلیارد مترمکعب وارد می‌کنیم و ۴ میلیارد مترمکعب صادر می‌کنیم. این یعنی عملاً ۱۸ میلیارد مترمکعب آب مجازی وارد می‌کنیم.»

او افزود: «صادرات محصولاتی مثل هندوانه با آب مجازی حدود ۵۹۶ لیتر بر کیلوگرم، سال گذشته بیش از ۱ میلیارد دلار درآمد داشته، اما متهم اصلی نیست. در عین حال، پسته با سهم ۳۶-۴۰ درصد صادرات آب مجازی، تأثیر بیشتری دارد. باید هزینه-فایده این صادرات را سنجید و به کیفیت آب‌ها نیز توجه کرد.»

معیریان با اشاره به وضعیت سد‌های تهران گفت: «تا آخر تابستان، سد طالقان با ۲۱۰ میلیون مترمکعب حجم کل، فقط ۱۱۰ میلیون مترمکعب آب قابل برداشت دارد. از این حجم، عملاً تنها ۲۳ میلیون مترمکعب تا پایان تابستان قابل برداشت است، به دلیل مشکلات زیرساختی مثل تأخیر در خط انتقال دوم. مسئله‌شناسی دقیق، کلید حل مشکل است. آیا منابع آب کمی داریم یا مشکل در توزیع و رساندن آب به تهران است؟»

راهکار‌های برون‌رفت از بحران

زهرایی در ارائه راهکار گفت: «باید الگوی کشت ملی را با مشوق‌ها، نه اجبار، اجرا کنیم. صادرات آب مجازی که تقریباً برابر با کسری سالانه آبخوان‌هاست (۵ میلیارد مترمکعب)، باید مدیریت شود. بهره‌وری کشاورزی را بالا ببریم و در عین حال تجارت محصولات را گسترش دهیم، هرچند با محدودیت‌های بین‌المللی مواجهیم. مردم هم در شهر‌های پرتنش مثل تهران ۱۵ درصد صرفه‌جویی کنند؛ مثلاً زمان دوش گرفتن را کاهش دهند یا قبل از باز کردن شیر آب، به ضرورت آن فکر کنند. این صرفه‌جویی می‌تواند ما را تا بارش‌های پاییزی سرپا نگه دارد.»

معیریان نیز اظهار داشت: «میانگین بارش بلندمدت کشور حدود ۳۹۶ میلیارد مترمکعب است که ۱۰۰ میلیارد آن مصرف کل کشور است. از آن عدد ۳۹۶، فقط ۱۳۲ میلیارد مترمکعب مؤثر است و ۲۳۲ میلیارد مترمکعب تبخیر می‌شود. باید از این بارش‌های غیرمؤثر برای تولید محصولاتی استفاده کنیم و فشار تأمین امنیت غذایی را از منابع تجدیدپذیر برداریم.»