زندگینامه اثیر اخسیکتی یکی از شاعران معروف ایرانی

اثیر اخسیکتی شاعر ایرانی

چکیده ای از زندگینامه اثیر اخسیکتی

نام: اثیرالدین ابوالفضل محمد بن طاهر اخسیکتی

تاریخ تولد: سدهٔ ششم هجری

محل تولد: اخسیکت یکی از شهرهای ماوراءالنهر در منطقهٔ فرغانه در شمال رود سیحون

تاریخ وفات: احتمالا در سال ۶۰۹ هجری قمری

محل وفات: خلخال

پیشه: شاعر

زندگینامه اثیر اخسیکتی

اثیر، سخنوری برجسته، در شهر اخسیکت به دنیا آمد. این شهر در سده ششم، یکی از شهرهای آباد ماوراءالنهر در منطقهٔ فرغانه در شمال رود سیحون بوده است.

با حملهٔ ترکان، غز و زوال دولت سنجری و پریشانی خراسان - که خود از آن با عنوان «وحشت خراسان» یاد می‌شود - نواحی شرقی ایران تحت تأثیر قرار گرفتند و اثیر نیز به نواحی غرب و شمال غرب ایران مهاجرت کرد.

اثیر در ابتدا به همدان رفت و به دربار غیاث‌الدین محمد بن ملکشاه سلجوقی (۵۵۵ ه‍.ق) پیوست. او و جمعی از وزیران و امیران دربارش را مدح گفتند و سال‌های متمادی در همدان سپری کردند.

در لشکر غیاث‌الدین محمد، با علاءالدین عربشاه (۵۸۴ ه‍.ق) حاکم کُهستان آشنا شد. عربشاه شعر اثیر را پسندید و او را نواخت. به همین دلیل، اثیر مدت زیادی از عمر خود را به تفاریق در همدان و کُهستان در دستگاه عربشاه گذراند.

پس از مرگ غیاث‌الدین محمد، اثیر اخسیکتی قصایدی را در مدح جانشین او، رکن‌الدین ارسلان بن طغرل سلجوقی (۵۷۱ ه‍.ق)، سرود. سپس در قصایدش به مدح طغرل بن ارسلان (۵۹۰ ه‍.ق) پرداخت.

علاوه بر آن، شاعران دیگری همچون شمس‌الدین ایلدگز (۵۷۱ ه‍.ق) و پسرانش، محمد جهان پهلوان (۵۸۱ ه‍.ق) و قزل ارسلان (۵۸۵ ه‍.ق) نیز در قصایدهایشان به ممدحی اتابکان آذربایجان پرداخته‌اند.

سال های پایانی زندگی اثیر اخسیکتی

اثیر اخسیکتی سال‌های پایانی زندگی خود را در شهر خلخال سپری کرد و در نهایت در سال ۶۰۹ هجری قمری در همین شهر از دنیا رفت. اگرچه این احتمال وجود دارد که در سال‌های ۵۶۳ و ۵۷۷ هجری قمری از دنیا رفته باشد، اما با توجه به تاریخ شعرهای سروده شده بعد از این تواریخ، این امر قابل قبول نیست.

بدیع الزمان فروزانفر، اثیر را شاعری متعصب و مذهبی توصیف کرده است، به طوری که حتی هموطنان حنفی خود را نیز بر ضد شافعیان تحریک می‌کرد. اما نمی‌توان به قطعیت این موضوع را قبول کرد، زیرا احتمال وجود دارد که اثیر خود از شافیعان باشد. علاوه بر این، در دیوان اشعار او، دو گروه مختلف نیز مورد ستایش واقع شده‌اند؛ مدایح او به ستایش ائمه شیعه و به ویژه علی، قابل توجه هستند.

شعر اثیر اخسیکتی

اثر اخسیکتی به عنوان یکی از شاعران بزرگ همعصر خود، ارتباطات و معارضاتی با شاعرانی همچون خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، رشید وطواط، مجیر بیلقانی و ظهیر فاریابی داشته است. او با برخی از قصاید خاقانی رقابت کرده و خود را به عنوان شاعری برتر ترسیم کرده است. همچنین حکایتی درباره دیدار او با خاقانی وجود دارد که به نوعی افسانه‌ای به نظر می‌رسد. نویسندگان معاصر به رقابت بین اثر و مجیر بیلقانی اشاره کرده‌اند. اثیر در یکی از اشعارش مجیر را به عنوان دزد شعر خود ملامت کرده است: "از برای خدای خواجه مجیر/ کاروانهای شعر من چه زنی؟". رقابت‌های شعری بین اثیر و مجیر بیلقانی گاهی باعث کدورت ممدوحین ایشان، قزل ارسلان و محمد جهان پهلوان، که برادر بودند، نیز شده است.

بعضی از ارباب فضل، طبق نوشته دولتشاه سمرقندی، سخنان اثیر را بر سخنان خاقانی و انوری ترجیح داده‌اند، اما برخی دیگر این دعوی را قبول نکرده‌اند. بدیع الزمان فروزانفر معتقد است که گرایش اثیر به درج فنون بلاغی و معانی باریک، باعث کاهش گرمی و طراوت شعرهایش شده است. از سوی دیگر، ورزیدگی شاعر در علوم مختلف عصر، مانند ریاضیات، حکمت، پزشکی، اخترشناسی، هیئت، منطق، فقه، اصول و کلام و آوردن مفاهیم و اصطلاحات آن علوم، باعث پیچیدگی سخن شعری شده است. به نظر می‌رسد که قصد اثیر از سرودن این نوع شعر، به دست آوردن هماوردی با خاقانی و نمایش توانایی در عرصه پیچیدگی و سختی بیان بوده است.

اخسیکتی به دلیل قصایدش شهرت یافته است. این قصاید بیشتر در مدح سلاطین و محتشمان قرن ششم هجری نوشته شده‌اند، و اگرچه شامل نکات و فواید ادبی و تاریخی هستند، اما امروزه خوانندگان از خواندن آن‌ها لذت نمی‌برند. اما در غزلهای خود، اثیر از زبانی روشن و لطیف استفاده می‌کند. این غزلها به مضامین عاشقانه و با اوزان نرم و کوتاه می‌پردازند. محمدحسین امین‌الدین، از شهرت غزلیات اثیر در بین هم‌عصران خود یاد می‌کند. بیشتر شعرهای اثیر را رباعیات تشکیل می‌دهند، و تعداد آن‌ها به ۵۶۰ رباعی می‌رسد. در این رباعیات، ترانه‌های لطیف و بی‌اندازه زیادی وجود دارد.

آثار اثیر اخسیکتی

«دیوان اثیر اخسیکتی» شامل قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیعات و رباعیات است که یک بار توسط رکن‌الدین همایون فرخ، بر اساس نه نسخه خطی تصحیح و چاپ شده است. اما این چاپ فاقد تمامی اشعار اثیر است و کیفیت تصحیح آن نیز مورد انتقاد دکتر محمدجعفر محجوب قرار گرفته است. وجود دستنویسی از دیوان اثیر در کتابخانه حکیم علی اوغلو پاشای ترکیه نشان می‌دهد که این دستنویسی شامل ۱۲ هزار بیت شعر است، که تعداد اشعار آن دو برابر نسخه چاپی است.

دو رباعی اثیر اخسیکتی

بر من رقم خطا پرستی همه هست

ناکامی عشق و تنگدستی همه هست

با این همه، در میانه مقصود تویی

جای گله نیست، چون تو هستی همه هست

صد بار وجود را فرو بیخته‌اند

تا مثل تو صورتی بر انگیخته‌اند

سبحان اللَّه ! ز فرق سر تا پایت

در قالب آرزوی من ریخته‌اند

گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته